Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Fundamental sotsiologiya nafaqat nazariy asoslarni ishlab chiqish bilan 
shug‘ullanadi, binobarin bilishning umumsotsiologik fundamental printsnplarini 
ham keng ma'noda ishlab chiqadi
. Sotsiologik bilishning mohiyati vazifalari, 
bilimlarning ob'ektivligi, u yoki bu printsish va yondoshishlarni qullash ham 
fundamental sotsiologiya muammolari majmuasiga taalluqlidir. 
Har hil nazariyalar negizida «sistemalilik», «funktsional yondoshish», «sababiyat», 
«tushunuvchi» yunalish deb ataladigan fundamental printsiplar ishlab chiqildi. Sotsial 
reallik mohiyatining masalalarini yo‘q qilish bilan birgalikda, taraqqiyot qonunlari va 
insonning sotsial dunyodagi o‘rni muammolari echimini topish sababli ma'lum bir 
sotsiologik metodlar shakllanadi. 
Sotsiologiyaning rivojlanishi davrida o‘rganilayotgan muammolar, tadqiqot 
yo‘nalishlari o‘zgardi, lekin asosiy, fundamental harakterga ega bo‘lgan fan uchun juda 
muhim ahamiyatga doir umumiy printsiplar: sotsiologiyaning ob'ekti va predmeti, 
sotsial reaklliqning moqiyati, uning rivojlanish kokunlari, sotsial olamdagi insonning 
ahamiyati va o‘rni, uning ongi va tafakkuri kabilar o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. 
Fundamental sotsiologiyaning maqsadi
— bu sotsial olamning to‘liq tasvirini 
yaratashdir va bu sotsial olamning taraqqiyot manbai va shakllarini aniqlashdir. Ilk bor 
fundamental nazariyalar tabiiy fanlar taraqqiyotiga tayangan, ayniqsa biologiya va 
fizikaga. Sotsiologiya fanining asoschilari huddi shu fanlarning eksperimental va 
empirik negizga o‘hshagan negiz asosida yangi sotsial fanni yaratishmokchi bo‘ldilar. 
XIX asrning ikkinchi yarmidagi yo‘nalishlar —pozitivizm, naturalizm va psixologizm 
sotsial hayotning doimiy harakatlanuvchi mexanizmini kashf etish, sotsiologiyada 
empirik metodni yaratish uchun o‘z kuch-g‘ayratlarini birlashtiradilar. 
Buning natijasida ular tabiiy fanlarning tushunchalarini, umumilmiy metod va 
yunalishlarini qullaydilar. Ammo XX asrning boshlarida sotsiologiya tabiiy fanlar 
tizimidan ajralib chiqa boshlaydi. 
Sotsial voqelikning pozitivistik ruhidagi kurinishi urniga struktur-funktsional, 
empirik kurinishlari xuddi. Bu yunalishlar sotsiologiyaning uz asosini, mustaqilligini 

---

32 
izlashga katta ta'sir kursatdi. Ammo empirizm nafaqat fundamental nazariya 
ahamiyatini, balki nazariyani o‘zini ham butkul inkor qila boshladi. Buning natijasida 
esa sotsiologiya o‘zining yahlitligini yo‘qota boshlab, ijtimoiy hayotning har hil 
yunalishlarini alohida-alohida tahlil qiladigan fanga aylana boshladi. Lekin XX asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab sotsiologiya uzining umumnazariy muammolariga qaytishni 
boshladi, shuningdek metodologik tadqiqotlarning ahamiyati ko`p osha boshladi. Bu 
jarayonlar esa sotsiologlarni filosofiyaga qayta murojaat qilishga majbur qildi. 
Buning natijasida esa ekzestentsial, fenomenologik yunalishlar paydo buldilar. Ular esa 
sotsiologiyaning asosini, yangi metanazariyasini yaratishga harakat qila boshladilar
hozirda bu tendentsiya kuchayyapti.