Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sh.Shtompkaning 
fikricha sotsiologlar yana 
eski bo‘lmagan topishmoqni: Jamiyat nima uzi ? — topish bilan ovoralar.
80-yillarning «Katta nazariyasi» ning yangi to‘lqinlarining effekti sifatida 
falsafa va sotsiologiyaning yangi munosabatlar deb tushunish mumkin. Nafaqat 
sotsiologiya falsafaning ta'siri ostidadir, balki falsafaning uzi ham sotsiologiyaning
aktiv ta'siri doirasidir.
Fundamental sotsiologiya rivojining ikkinchi muhim tushunchasi bu sotsial 
jarayonlarning markaziy omili sifatida sub'ektga murojaat qilish bilan belgilanadi. 
Shunday qilib, fundamental sotsiologiya bu nazariyadir, u fanning 
strukturasi, mazmuni, kategoriyasi va metodlarini o‘rganadigan umumsotsiologik 
muammoni tadqiq qiladi. 
Shuning uchun fundamental tadqiqotlarning roli beqiyosdir, 
funktsiyalari esa hilma-hildir. Quyidagi funktsiyalarni ajratib kursatish mumkin: 
dunyoqarash, metodologik, integratsiyalashtiruvchi, evristik va hokozolar.
Dunyoqarash funksiyasi bevosita borliq va ong, insoniing mohiyati kabi dolzarb 
muammolari bilan bog‘liqdir. Chunki bu muammolar sotsiologiya faniinng predmeti va 
ob'ekt yadrosini tashkil etadi. Bu muammolarni hal qilish jarayonida sotsiologiya 
filosofiya bilan juda faol uzaro muloqot va dialektik aloqada buladi va sotsial olam 
haqida ilmiy tasavvur yaratadilar. Umumsotsiologik nazariya negizida sotsiolognyaning 
umumiy netodologiyasi ishlab chiqiladi. Integratsiyalashtiruvchi funktsiya fundamental 
nazariyani barcha bilimlar bilan boshlaydi. Fundamental sotsiologiyaning yahlit 
yondoshuvi yangi muammolarni hal qilish, njtimoiy hayotning hali yahshi 
urganilmagan tomonlarini chuqur ilmiy taxlid qilishga yordam beradi. 
Sotsiologiya fani tizimida amaliy tadqiqotlar paydo bo‘ldi va rivojlanayapti. 
Amaliy sotsiologiya tadqiqotlar fundamental sotsiologiyadan o‘zining strukturasi, 
mazmuni va maqsadi bilan farq qiladi. Amaliy sotsiologiyaning hususiyati shundan 
iboratki, u orqali jamiyatning har bir sohasi uchun kerakli bo‘lgan nazariy va empirik 
tadqiqotlarni natijalarini qo‘llash uslublari va vositalari joriy etiladi. Amaliy 
sotsiologiya XX asr boshlarida tashkil topgan empirik tadqiqotlar negizida shaklandi va 
rivojlandi. 
Empirik va amaliy tadqiqotlarni tenglashtirishning yana bir sababi shundaki, 
empirik tadqiqotlar sotsial amaliyotga olib chiqadigan vosita hisoblangan. Binobarin bu 
masalaga bunday yondoshish uning mohiyatini to‘g‘ri tushunishga halaqit beradi. 
Empirik tadqiqotlar jonli faoliyatni bevosita shaklandi urgansa ham, u uzgartiruvchanlik 
faoliyat emasdir. Empirik tadqiqtlarning vazifasi bu kuzatish, eksperiment, hujatlarni 
o‘rganish va so‘rov metodlari orqali sotsial jarayonlar haqida faktlar va empirik 
ma'lumotlar yig‘ishdir. Empirik tadqiqotlar natijalaridan ham amaliy maqsadlarda ham 
nazariy bilimlar rivoji uchun foydalanish mumkin. 

---

33 
Amaliy tadqiqotlar tizimida ham nazariy, ham empirik bilimlar mavjud bo‘lib, ular 
amaliy tadqiqotlarni ijtimoiy hayotni turli sohalari faoliyatini takomillashtirish uchun 
amaliy tavsiyanomalariga aylantnradi. Boshqaruv sistemasini elementi sifatida amaliy 
tadqiqotlar fanning ijtimoiy funktsiyalarini bajara borib, uning natija va yutuqlarini 
amaliy faoliyatga aylantiradi, o‘zining amaliy yunalishiga qarab ayrim hollarda amaliy 
tadqiqotlar ilmiy tadqiqotlar bilan qarama-qarshilik munosabatida bo‘ladi. 
Foydaliylik va ob'ektivlik munosabatlari nisbati amaliy sotsiologiyaning eng 
muhim metodologik muamolaridan biridir. Ilmiy ob'ektivlik urganiladigan ob'ektning 
hususiyatlariga mosligi bilan belgilanadi. Ayni vaqtda foydaliylik bilimlar kimning 
manfaatlari uchunligini nazarda tutilishi bilan belgilanadi. Sotsiologik tadqiqotlar 
umumiy ijtimoiy-madaniy kontekst bilan chambarchas bog‘liq bulgan sotsial 
faoliyatning bir turi hisoblanadi. Buning natijasida esa tadqiqot natijalaridan iqtisodiy, 
siyosiy manfaatlar uchun foydalanadi. 
Ilmiylik va foydaliylik bir-birlari bilan ziddiyatli munosabatlarga kirishmasliklari 
uchun M. Veberning fikricha haqiqat uchun intilish kerak, ya'ni boshqacha qilib 
aytadigak bulsak ilmiy bilimlardan tug‘ri foydalanish uchun iqtisodiy, soiial-siyosiy va 
ma'naviy tuzilishlarning ma'lum tizimi mavjud bo‘lishi zarur. 
Shunday qilib, amaliy sotsiologiya nafaqat tayyor bilimlarni ishlatadi, balki yangi 
nazariy va metodologik bilimlarni ham shakllantiradi. Amaliy sotsiologiya ilmiy 
bo‘limning amaliy effektivligi masalalarini hal qila turib fundamental tadqiqotlarni 
rivojiga stimul berish uchun yangi muammolarni urtaga qo‘yadi. Amaliy tadqiqotlar 
ilmiy faoliyatning alohida bir turi sifatida faqatgina nazariy va metodologik 
muammolarni hal qilmasdan protsedura va metodik muammolarni ham echishga 
intiladi. 
Metodologiya va metodikaning muhim muammolaridan kontseptualizatsiya, 
formalizatsiya va operatsionalizatsiyalarning tutgan o‘rinlari juda aktualddir. Chunkn 
bu muammolar sotsial qurilish va sotsial injenerlikning muammolarini hal etishda ilmiy 
bilishning realizatsiya qilishning uziga hosligi bilan bevosita bog‘liqdirlar.
Sotsial injenerlik amaliy tadqiqotlarning negizida shakllangan faoliyatining ma'lum 
bir yunalish sifatida shakllandi. Sotsial injenerlik—bu sotsial strukturani (iqtisodiy, 
siyosiy, madaniy, ma'naviy) maqsadga yunaltirilgan, tubdan uzgartirishlik bilan uni 
optimal va effektov shaklga keltirishdir. Amaliy sotsiologiyaning sotsial injenerlikdan 
tashqari yana sotsial tehnologiya qismi ham muhim ahamiyatga egadir. U maqsadga 
erishishni ta'miilaydigan metodlar vositalarining majmuasidir. Amaliy sotsiologiya 
taraqqiyotini belgilab beradigan bu omil ijtimoiy-siyosiy holatdir, chunki sotsial 
amaliyotning muammolarini belgilab, hal qilib berish bu sotsial buyurtmadir, har hil 
konkret-tarihiy sharoitlarda har turli xil muammolar oldingi uringa chiqishi mumkin. Ilk 
bor ishlab chiqarishni tashkil etish, shaxsning ijtimoiylashuvi, og‘ishma hulk-atvor, 
urbanizatsiya va jamiyatni stabillashtirish muammolarini echish uchun sotsial 
buyurtmalar berilgan. 
Amaliy tadqiqotlar tarmoq, yunalishlarini shakllantiradi. Bu yunalishlarning 
orasida og‘ishli xulq-atvor sotsiologiyasi, shahar sotsiologiyasi, industrial 
sotsiologiyalar kuprok tarakkiy etgan. Inson ulimi muammosini o‘rganadigan—
nekrosotsiologiya, sotsialdiagnostikalar tarmok yunalishlari orasida eng yangilari 
hisoblanadi. 

---

34 
Sotsiologik tadqiqot ham nazariy, ham empirik bulishi mumkin. Ularni 
chegaralanishi shartli ravishdadir, chunki har qanday fundamental sotsiologiya 
nazariydir, empirik tadqiqotlar esa nazariya bilan jipslashgan o‘zaro aloqalik bilan 
utkaziladi. Lekin hususiyatni ajratish va aniqlash zaruriyatdir. Agarda har qanday 
fundamental sotsiologiya nazariy hisoblansa, har qanday nazariya fundamental 
sotsiologiya hisoblanmaydi. Fundamental sotsiologiya distsiplinar muammolarga 
fanning poydevorining asosini urganishga yunaltirilgan bo‘lib, uz navbatida nazariy 
sotsiologiyaning o‘rganish ob'ekti sifatida ham umumiy, ham xususiy jarayonlar, 
jamiyat hayotinnng ayrim sohalari va faoliyatinint biror bir tomoni bo‘lishi mumkin. 
Nazariy va empirik sotsiologik bilimlarni qabul qilish va jamiyatni tahlil qilish darajasi 
bilan bir-biridan farq qiladi. «Nazariylashtirishni — deb yoeadi tainikli amerikalik 
sotsiolog Dj. Terner,—shunday vositalarga taalluqli deb xisoblash mumkinki, u orqali 
fan deb ataladigan tafakkur faoliyati uzining uchta asosiy maqsadini amalga oshiradi: 
olamda, shaklanayotgan voqealarni shunday klassifikatsiyalash (tasniflash) va tashkil 
qilishlikni buning natijasida ularni istiqbolda kura bilishlik; utgan voqealarni 
sabablarini tushuntirish va kelajakda bo‘ladigan voqealarni oldindan kura bilish; 
voqealarni nima uchun va qanday bo‘lib utishini «tushunishni intuitiv ravishda taklif 
qilish».