Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlarni o`rganish

14- bilet

1. 
   Tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlarni o`rganish.
   
2. 
   Nazariy ilmiy tadqiqot metodlari. Nazariy tadqiqotda tahlil, taqqoslash va modellash.
   

Ilmiy faoliyatni tashkil etishning muxim jihati, mavzuga oid adabiyotlar mazmunini o`rganishdir. Adabiyotlarni o`rganish, normativ huquqiy hujjatlar, darsliklar, ilmiy qo`llanmalar, monografiyalar, jurnal va gazeta maqolalarini taxlil etishdan boshlanadi. Buning uchun kutubxonaning sistematik, alfavit va predmetli katalogi. dissertatsiya avtoreferatlari katalogi, jumallar va gazetalar katalogidagi materiallar saralanadi. Alfavit katalogidagi kartochkalarda kitoblarning nomi alfavit tartibida beriladi va nashmnig bibliografik izoxidagi birinchi so`z bilan aniqlanadi ( muallif familiyasi yoki nashriet

yozilmaydi). Sistematik katalogda bibliografik ma`lumotlar kartochkalar tarmoqiar va bilim sohalari bo`yicha tasniflanadi. Bunday katalogning o`ziga xos xususiyati, oxirgi uch oyda kutubxonada ro`yxatdan o`tgan yangi adabiyotlarga bag`ishlangan katalogdir. Predmetli katalogda kitoblar nomi rubrikalar bo`yicha tadqiqot predmetining sohasi bilan belgilanadi.

Rubrikalar esa, katalogda alfavit tartibida joylashtiriladi. Adabiyotlarni to`plash uchun bibliografik va referativ nashr ishlarini o`rgamsh lozim. Ilmiy izlanish sohaga tegishli jurnallardagi maqolalarni o`rganish va sharx berishdan boshlash, shuningdek jurnallardagi iqtibos berilgan adabiyotlarni ham ro`yxatga olish va mazmunini o`rgamsh tnaqsadga muvofiq. Ilmiy tadqiqotning muhim jihatlaridan biri boshqa olimlar asarlariga iqtibos berishdir. Boshqa olimlar
va o`zining faoliyati natijaiariga munosabat turli shakllarda namoyon bo lishi mumkin. Asarlarga iqtiboslar keltinsh, o `z hamkasblan nomlan va ular o`z asarlarining mazmuni tahlilini keltinsh oiimning fandagi axloqiy va ijtimoiy mo`jallarni namoyon qiladi Bunda oiimning ular nomini qaysi maqsadda xususan keskin tanqidiy mulohazalar, maqtov, befarqlik bilan qoilaganligi, fikrlarning o `rinli yoki aksi ekanligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Aynan iqtiboslar orqali katta ilmiy axborot dunyosi haqida yaxlit tasavvurga ega bo`lish mumkin, makon va vaqt nuqtai-nazaridan turli 129 davrlarda nashr qilingan asarlammg mazmuni haqida umumiy tasavvurga ega b oiish imkoniyati, ularni yaxlit bir tizimga soladi. Ilmiy ishlarga iktibos berishning asosiy maksadi: 1) u yeki bu olimnmg ilmiy ishida ilgari surilgan g`oyani tasdiklash, 2) fikmi inkor etish va uning notugriligim asoslash;. 3)o`z fikrini
haqiqiyligini isbotlash uchun o`zganing fikriga murojaat etish, 4) o `zgamng fikriga oid tankidiy muloxazalarni biidirish, 5)o`zganing fikrini rivojlantirish kabilardir. Xar bir iktibos, mualltfning munosabatini o `zida namoen etishi tadqiqotchining chukur bilimga egaligi, muxokama kilinaetgan muammo bo`yicha tegishli ma`lumotga ega ekanligidan dalolat beradi Afsuski hozirgi ilmiy maqolalarda iktiboslar rriuzokaralar uchun emas, balki ko`p xollarda iqtibos berish uchun berilaetganligi xali ilmiy salohiyat yetarli emasligini namoyon etmoqda. Matndagi har qanday iqtibosning aniq manbasi ko`rsatilsagina, u ko`chirmachilik xisoblanmaydi. Iqtibos esa, qo`shtirnok ichida muallifning nomi bilan ko`rsatilishi lozim, shundagina ilmiy etika qoidalanga rioya qiladi.. Bugungi kunda olimning ilmiy salohiyati uning asarlariga berilgan iqtiboslarning soni bilan belgilanishi va
bu Indeks-xirsh deb nomlanishini bilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bugungi kunda katta ijtimoiy tarmoqlarda olimlar o`zlarining ilmiy ishlarining taqdimotini o tkazish imkoniyatiga ega boimoqdalar. Lekm olimlarmng shu imkoniyatlardan foydalanishga befarqligi yoki ularni bilmaslik oqibatidako`p olimlarning ishlari haqida jamoatchilik tasavvurga ega emas. Shu bois, har bir olim o`zinmg ilmiy ishlarmi intemetdagi ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirib borishlan maqsadga muvofiq. (Google akademiya, Google scolar, RINS). Jami indekslarning umumiy soni mamlakatnmg ilmiy salohiyatim amqlash lmkoniyatlaridan bmdir) Scopus Elsevier nashriyotiga qarashli bibliografik va referativ malumotlar bazasi bo`lib, undan shuningdek ilmiy jurnallarda nashr etiluvchi maqolalarning havola keltirihsh darajasim aniqlash uchun ham foydalaniladi. Bu maiumotlar bazasida 5 mingga yaqin nashriyotlammg 24 mingdan ziyod nashrlari
joylangan Bazaga 2004 yil 15 martda asos solingan Bu maiumotlar bazasiga ushbu veb-sahifaga yozilish va a`zo boiish orqali kirish mumkin. Ushbu maiumotlar bazasi o `z maiumotlarini izlashda Scirus qidiruv apparatidan foydalanadi. Web of Science (inglizchadan Web of Science (WoS) - “Fan tarmog`i”) internet-qidiruv platformasi bo`lib , u ilmiy nashrlardagi ilmiy ishlar va patentlar, shuningdek o`z bazalaridagi ilmiy ishlarning o `zaro havola qilmishini, hisobga oluvchi maiumotlai` bazalanni ham o`z ichida oladi va foydalanuvchilarga bu manbalarda qidiruv olib borish irnkonim beradi. Web of Science maiumotlar bazasi o`z ichiga tabiiy, texnik, 130 ijtimoiy, gumanitar fanlar va san`at sohalariga oid ilmiy ishlarni oladi. Shuningdek, mazkur platformada bibliografik ma`lumotlarni izlash, tahlil etish va boshqarishning o `ziga xos qulaylik`an mavjud Mazkur platforma 2016 yilda ishga
tushirilgan bo`lib, uning hozirdagi egasi Clarivate Analytics kompaniyasidir. Akademiya Google (google scholar) - bu barcha tur va sohani o `z ichiga qamrab oluvchi ilmiy nashriar qidiruv tizimidir. Bu loyiha 2004 yildan buyon uzluksiz ravishda o`z faoliyatim yuritib kelmoqda Google Scholar o`z indeksini Yevropa va Amenkaning mashxur nashrlariga qarashli jumallarida nashr etiladigan ilmiy ishlar reytmglariga asosan belgilaydi. Bajaradigan funksiyasiga ko`ra Google Scholar Scirus, CiteSeerX va GetCITED saytlariga yaqin turadi Shuningdek, Google Scholar, muayyan to io v amalga oshinlgandan keyin ma`lumotlar bazasidan foydalanish imkonini beruvchi funksiyaga ham ega va bu xususiyati bilan u Scopus va Web o f Science tarmoqlariga yaqin turadi. Google Scholar bazasining shiori “Gigantlar yelkasida turib” bo`lib, bu I Nyuton tomonidan asrlar davomida fan rivoji uchun hissa
qo`shgan va yangi kashfiyotlar va yutuqlar uchun asos bo`lib xizmat qilgan olimlarni nazarda tutib aytgan Agar men boshqalarga nisbatan uzoqroqni ko`ia olgan bo`lsam, buning sababi mening gigantlar yelkasida turganimdir lborasidan olingandir. RINS (rossiyskiy indeks nauchnogo sitirovaniya)- Rossiya olimlan ilmiy ishlarining bibliografik ma`lumotlar bazasi va ilmiy maqolalarining havola keltirilishi mdeksidir. Foydalanuvchiga zarur bolgan nashrlar va RINS ma`lumotlari asosidagi maqolalarning havola qilinishi indeksini olish uchun Sciencelndex tahliliy qurilmasidan foydalaniladi. RINS loyihasiga 2005 yilda Elektron ilmiy kutubxona Nauchnaya elektronnaya biblioteka (ELIBRARY.ru) kornpaniyasi asos solgan va faoliyat yuritib kelmoqda RINS ma`lumotlar bazasi nafaqat havola keltirilish indeksi asosida olimlarni yoki ilmiy tashkilotlarni baholash funksiyasini,
balki Rossiya ilmiy nashrlari doirasida bibiliografik axborotlarning ishonchli manbasi funksiyasini ham bajaradi. Elsevier - dunyodagi eng yink to`rtta nashnyot uylaridan bin bo4ib, butun dunyo jumallarida nashr qilinuvchi ilmiy nashrlarning deyarli Va qismi aynan shu nashriyotda chiqadi. 1880 yilda Amsterdamda (Niderlandiya) asos solingan va bugungi kunda Buyuk Bntaniya, Amerika Q o`shma Shtatlari, Braziliya va boshqa ko`plab mamlakatlarda o `z shaxobchalariga ega. Nashnyot o `z nomini 1710 yiiiarda kasodga uchrab, vopiiib ketgan qadimiy Elzevirlar nashriyot uyi nomidan olgan 131 Ziyonet - jamoat axborot taiim tarmogi 2005 yil 28 sentyabrda PQ - 191 sonli “O`zbekiston respublikasimng jamoat taiim axborot tarmogini tashkil etish to`g `risidagi Qaroriga muvofiq tashkil etilgan”. Ziyonet tarmogining asosiy maqsadi ta`lim oluvchilar uchun taiim olish tizimida keng ko`lamli axborot kommunikatsiya xizmatlarini joriy
etishdan iborat Ziyonet tarmogi yoshlar, olimlar, tadqiqotchilar va barcha foydalanuvchilar uchun muxim ilmiy axborotlarni jamlash iblan bir qatorda ularga axborot texnologiyalari sohasidagi kerakli maiumotlarm berish, o`zaro muloqot qilish va tajriba almashishi uchun zarur imkoniyatlar yaratishni xam qamrab oladi Vikepediya (inglizcha Wikipedia) ko`ptilli universal interent ensiklopediya. Saytning asoschisi Fond wikipediya amerika notijorat tashkiloti 2001 yilda Djimmi Ueyis va Larri Senger tomonidan ochilgan bu sayt hozirgi kunda eng katta va mashhurdir. Saytda 40 milliondan ortiq maqolalar joylashtiirilgan. 301 tilda Vikipediya boiimlari va 493 tilda inkubatorlar faoliyat olib bormoqda Vikepediyaning eng muxim xususiyati undagi makolalarni taxrir etish va yangi makolalar joylashtirish imkoniyatidir. 2013 yilda Djimmi Ueyls Yunesko tomonidan nils Bor nomidagi oltin medal
bilan takdirlangan h-wideks yoki Xirsh indeksi 2005 yilda San-Diego Kaliforniya Universitetida faoliyat yuritayotgan argentina-amerika fizigi Xorxe Xirsh tomonidan taklif etilgan b oiib, bu indeksdan dastJab fiziklarning ilmiy mahsuldorligim baholashda foydalanilgan Xirsh indeksi olimning, olimlar guruhining, ilmiy tashkilotning yoki umuman bir mamlakatning mahsuldorligining miqdoriy ko`rsatkichi b oiib , bu ko`rsatkich ilmiy ishlar soni va bu ishlarning havola qilmishi iniqdonga asoslanadi. Ilmiy tadqiqotning muhim jihatlari olimning ilhomi, fantaziyasi, umumiy madaniyati, shuningdek uning shaxsiy sifatlan bilan ham chambarchas bogiiq Xulosalar. Uzbekistonda ilmiy tadqiqotlarning koiam ini kengaytirish, ilmiy-ijodiy faoliyat yo`nalishlarini chuqurroq o`rganish, izlanishlarni davom ettirish, unda nafaqat olimlar shu bilan birga amaliyotchilar ham faol qatnashishi zarur. Umuman olganda, ilmiy-ijodiy faoliyatning
mazmun-mohiyati uning namoyon bo`lish shakllarida yanada oydinlashadi
2.Nazariy tadqiqot metodlari. Nazariy asoslangan va isbotlangan bilimlar majmui nazariy tiadqiqot metodlari orqali egallanadi Quyidagilar nazariy tadqiqot metodlaridir: Aksiomatik metod-ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo`yiladi va nazariyaning qolgan barcha g`oyalari mana shu aksiomalardan s o f mantiqiy yo `l bilan isbotlash orqali keliirib chiqariladi. Aksiomalardan teoremalarni (umuman, bir formuladan boshqa formulalami) keltirib chiqarish uchun maxsus qoidalar ta`riflanadi Binobarin, aksiomatik metodda isbotlash -har biri yo aksioma boigan, yo oldingi formulalardan m aium qoidaga binoan keltirib chiqanladigan formulalarning ma`lum ketma-ketligi. Aksiomatik metod-olingan ilmiy bilimni tizimga solish usullaridan biri. Uning
amalda 28S qoilanishi cheklangan, chunki um faqat aksiomalashtirilgan mazmun nazariyasining rivojlanish darajasi juda katta boigan holdagina qo`llash mumkin. Mashhur fransuz fizigi Lui de Broylning ta`biri bilan aytganda, aksioinatik metod tasniflash yoki taiim benshning yaxshi metodi bo`lishi mumkin, ammo u kashf etish metodi b o ia olmaydi. Gipolelik-dedukiiv metod - bir-biri bilan deduktiv bog`liq bo`lgan gipotezalar tizimmi yaratishni nazarda tutadi. Mazkur gipotezalardan pirovard natijada empirik dalillar to`g `risida xulosalar chiqariladi. Ushbu metod gipotezalardan va haqiqiy ma`nosi m aium boim agan boshqa farazlardan xulosalar chiqarishga (deduksiyaga) asoslanadi. Bmobann, mazkur metod yordamida c`hiqarilgan xulosa muqarrar tarzda ehtimoliy xususiyatga ega b o ia d i. Gipotetik-deduktiv metodning umumiy tuzilishi: - nazariy tushuntirishm taqozo etuvchi material bilan
tanishish va mavjud nazariyalar, qonunlar yordamida nazariy tushuntmshga harakat qilish. Agar buning iloji boimasa: - turli-tuman mantiqiy usullar yordamida mazkur hodisalaming sabab va qonuniyatlari to`g`risida faraz (gipoteza, taxmm)lar qilish, - farazlaming asosliligi va jiddiyligiga baho berish va ulaming orasidan haqiqatga eng yaqinim tanlab olish, - gipotezadan oqibatlami (odatda, deduksiya y o ii bilan) keltirib chiqarish va uning mazmuniga amqlik kiritish, - gipotezadan keltirib chiqarilgan oqibatlami tajnbada tekshirish Bu yerda gipoteza yo tajribada isbotlanadi, yo mkor etiladi. Ammo ayrim oqibatlaming isbotlanganligi gipotezaning haqiqiyligini (yoki soxtaligmi) kafolatlamaydi. Tekshiruv natijalariga ko`ra, eng yaxshi gipoteza nazariyaga aylanadi. Matematik gipotezani gipotetik-deduktiv metodning turi deb hisoblash mumkin. Bu yerda ilgari m aium bo`lgan va tekshirilgan holatlarning takomillashtirilgan
ko`rinishiarini ifoda etuvchi ma`lum tenglamalar gipoteza vazifasini bajaradi. Ilgari m aium bo`lgan va tekshirilgan hoiatlar o`zgartirilib, yangi hodisalarga taaliuqli bo`lgan gipotezani ifodalovchi yangi tenglama tuziladi. Gipotetik-deduktiv metod (aksiomatik metod singari kashf etish metodidan ham ko`ra ko`proq ilmiy bilimni tuzish va asoslash metodi hisoblanadi, chunki u yangi gipotezaga qanday yo`l bilan kelish mumkinligini ko`rsatadi Mavhumlikdan konkretlikka yuksalish metodi - ilmiy fikrning dastlabki mavhumlikdan bihshni chuqurlashtirish va kengaytinsh izchil bosqichlari orqali natijaga - tadqiq qilinayotgan predmetm nazariyada yaxlit aks ettirishga tomon harakatidan iborat. Muayyan hissiylikdan 290 mavhumlikka yuksalish, tafakkurda predmetning alohida jihatlarini ajratish va ularni tegishli mavhum ta`riflarda mustahkamlash mazkur metodning shartiaridir. Bilishning muayyan hissiylikdan
mavhumga tomon harakati xususiydan umumiyga tomon harakat demakdir. Bu yerda tahlil va induksiya singari mantiqiy usullar yetakchilik qiladi. Mavhumdan muayyan hissiylikka yuksalish—ayrim umumiy mavhumliklardan uiaming yagonatigiga, muayyan umumiyga tomon harakat jarayonidir. Bu yerda sintez va deduksiya usullari yetakchilik qiladi. Bilishning bunday harakati formal, texnik protsedura emas, balki predmetning rivojlanishidagi qarama-qarshilikni, ichki qarama-qarshiliklarga muvofiq uning bir darajadan boshqa darajaga o `tishini aks ettiruvchi dialektik ziddiyat harakatdir.
Ilmiy tadqiqotlaming muayyan muammolari amaliyot va fanning rivojlamsh tendensiyalarini teran tushunishni talab etadi. Bu ulkan ahamiyat kasb etadi, chunki ilmiy tadqiqotlaming dasturlarini belgilaydi Ohm muammoni baholashi va u shug`uJianishga
arziydimi, degan savolga javob berishi juda muhimdir Predmetli bilimdan farqli olaroq, muammolar haqiqiy ham, soxta ham b oiishi mumkin emas Ammo ulami boshqa mezonlar - muhimlik, dolzarblik, yechish mumkinligi (tadqiqotchilarni odatda muammoni mazkur vositalar bilan va mazkur muddatda yechish mumkin yoki mumkin emasligi to`g`nsidagi masala juda qiziqtiradi) nuqtai nazaridan baholaydilar. Muammoni qo`yish - har qanday ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqich; Ammo muammo qo`yilganidan so`ng uni yechish metodlarini topish talab etiladi. Har qanday ilmiy bilish muammodan boshlanadi Umuman olganda, inson bilimimng rivojlanish jarayonini ayrim muammolami qo`yishdan ulami yechishga o`tish, so`ngra yangi muammolami qo`yish sifatida tavsiflash mumkin.