Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

Sotsial taraqqiyotning muhim 
mezoni, G.Spenser fikricha, shaxsni butunlay o‘ziga bo‘ysundirib olgan 
jamiyatdan, ijtimoiy organizm, uni tashkil o‘ziga buysundirib olgan jamiyatdan, 
ijtimoiy organizm, uni tashkil etuvchi individlarga «xizmat» qiluvchi holatga 
o‘tishdir.
Jamiyat taraqqiyotining quyi bosqichiga (garchi, uni hali to‘la o‘tib bo‘lgan 
deb aytish bo‘lmasada) birinchisi, ya'ni majburiy hamkorlikka asoslangan 
«harbiylashgan jamiyat», yuqori bosqichiga esa — ikkinchisi, ya'ni ixtiyoriy 
hamkorlikka asoslangan «sanoatlashgan jamiyat» mos keladi. 
VIII.2.Sotsial taraqqiyot va sotsial o`sishning manbalari. 
Fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeymda sotsial taraqqiyot haqidagi g’oyasi 
mehnat taqsimotiga bog‘lab tushuntiriladi.
Ijtimoiy rivojlanish, uningcha mexanik 
birdamlikka asoslangan jamiyatda mexnat taqsimotiga asoslangan organik birdamlik, 
hamkorlik jamiyatiga o‘tishdir. Dyurkgeym sotsial taraqqiyotni ta'minlovchi omil deb 
mehnat taqsimoti deb qaraydi. Mehnat taqsimoti segmentar jamiyatning bardam 
topishiga va organik birdamlikka asoslangan jamiyatga o‘tilishiga imkon beradi. 
Yagona evolyutsiya zanjirining dastlabki halqasi bo‘lgan mexanik birdamlikka 
asoslangan jamiyatda sotsial struktura bir xil segmentlar sifatida bo‘ladi. Segmentlar 
(qismlar — A.X.) iqtisodiy nuqtai nazardan deyarli mustaqil, avtonomdir; ularning 
ijtimoiy tashkilotlarida qarindoshlik ustun bo‘ladi. Ularda ijtimoiy mehnat taqsimoti 

---

162 
uchun ham extiyoj, va imkoniyat mavjuddir. Mexanik birdamdik rivojlanmagan, 
primitiv jamiyatlarga hosdir. Birdamlikning bu ko‘rinishi individni jamiyat bilan «hech 
qanday vositachiliksiz» bog‘laydi. Mexanik birdamlik — birdamlikning «jamoaviy» 
tipi bo‘lib, uni tashkil etuvchi individlar bir birlariga o‘xshash, ular bajaradigan ijtimoiy 
vazifalar ham bir xil, ularning shaxsiy xususiyatlari rivojlanmagan bo‘ladi. Bunday 
jamiyatda individ o‘ziga o‘zi ega emas, u «jamiyatga tegishli narsadir», Dyurkgeym 
bo‘yicha, bu jamiyat individning ongi jamoa ongining oddiy mahsulidir, zotan, 
umumiy, jamoaviy ong bo‘lishi mexanik birdamlik bo‘lgan jamiyatning asosiy 
belgisidir. 
Jamiyat asta-sekin o‘zgara boradi. Loqal segmentlar chegarasi buzila boshlaydi, 
chunki, turli xil ijtimoiy aloqalar vujudga kela boshlaydi. Aloqa yo‘llari va vositalari 
rivojlanadi, aholi tobora ko‘payadi, shaharlar o‘sa boshlaydi, aholi moddiy va ma'naviy 
zichligi oshadi va mehnat taqsimoti keng tarqala boshlaydi. Kishilarning ongi tobora 
tabaqalashayotgan mehnat taqsimotiga va murakkablashayotgan ijtimoiy tashkilotga 
mos kela boshlaydi. har bir individ tirik organizmni eslatadi va shuning uchun ham 
unda vujudga keladigan birdamlikni yangi ko‘rinishini Dyurkgeym organik birdamlik 
deb atagan edi.