Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек

ЭТИМОЛОГИК ТАҲЛИЛИ 
 
ЖҚ ойконимлари тизимида кўп миқдорни ташкил этган 
топонимлар бу - бирикмали ойконимлар ҳисобланади. Бирикмали 
топонимларни, хусусан, бирикмали ойконимларни ХХ асрнинг 60-йилларида 
И.А.Чернова биринчилардан бўлиб тадқиқ этишга киришган
1
. 
Ушбу 
ойконимлардан баъзи бирлари қуйида этимологик таҳлилга тортилди. 
Осқалъа қишлоқ – қишлоқ, жанубий Қорақалпоғистон ҳудудида 
жойлашган ойконимик объектлардан бири. Мазкур топонимнинг келиб 
чиқиши тўғрисида бир қанча фикрлар бор:
1.Халқ ўртасида Осқалъа топоними узоқ масофадан кўриниб тургани 
учун: “Ўша қалъада яшайман”, “Яшайдиган жойим ўша қалъа” гапларидаги 
“ўша қалъа” бирикмаси кейинчалик турли фонетик ўзгаришларга учраб, 
Осқалъа ҳолатига келиб қолган ва унга қишлоқ топойконимик индикатори 
бириккан: ўша қалъа > ўша қалъа > ўс қалъа > ўсқалъа > осқалъа > Осқалъа  
> Осқалъа қишлоғи. Бунда топоасос ш  > с, ў > о фонетик ўзгаришларга 
учраганлиги ўша ерда яшаган аҳоли вакилларининг нутқий жараёнидаги 
ўзига хос индивидуал хусусиятлардан бири. 
2.Ос уруғи ҳақида илк бор Абу Райхон Беруний маълумот беради
2
. У 
Амударё ўз оқимида тўсиқларга учраб сўл томонга - қипчоқлар юртига оқа 
бошлагач, бу ерда истиқомат қилувчи аҳоли Хазар денгизи қирғоқларига 
кўчишган. Улар алон ва ос уруғлари эканини ёзади
3
. 
3.Топоним этник ном асосида вужудга келган. Ос // ас – эроний 
халқнинг уруғларидан бўлиб
4
, ўзбек ва қорақалпоқ халқларининг этник 
гуруҳлари таркибида ҳам учрайди
5
.
4.Ос этнонимининг шаклланиши ва келиб чиқиши ҳақида турли 
фикрлар бор. Баъзи бир тадқиқотчиларнинг ёзишича, ос ҳозирги осетия 
халқининг авлодлари бўлган алан уруғининг номидир
6
. Хива давлат 
ҳужжатларида ос, осли каби номлар қайд этилган
7
. 
1
Чернова И.А. Топонимы словосочетания // Микротопонимия. - Москва ,1967,- С.91-95.
2
Абу Райҳон Беруний, Т.III, -Тошкент, 1968. 95-бет.
3
Абу Райҳон Беруний, Т.III. -Тошкент, 1968. 95-бет.
4
Байчоров С. Я. Этимология этнонима ас // Проблемы этимологии тюркских языков. -Алма-Ата, 
Гылым, 1990. С. 279-289.
5
Л.С. Толстова, Некоторые вопросы исторической ономастики Хорезмского Оазиса // Этнография 
имен. -Москва, 1971. -с.248.
6
Радлов В. Словарь Т. I, ч. Санкт-Петербург, 1899. -с.533.
7
XIX аср, Хева давлат ҳужжатлари, Т. II, -Тошкет, 1960. 211-бет.

---

91 
Ушбу топоойконим ҳақидаги биринчи фараз халқона этимологик 
талқин. Иккинчи ва учинчи фикрларда эса ойконимнинг келиб чиқиши 
этнонимга боғлаб тушунтирилган. Чунки айтиб ўтилган ҳудудлардаги
топообъектларнинг уруғ ва қабилалар номи билан аташ умумономастикага 
хос номланиш қонуниятларидан бири. Бу фикрга қўшилса бўлади. Чунки 
аҳолиси кам бўлган қабила ва уруғларнинг номлари топообъектларга ном 
сифатида қўйилган. Бундай номланиш барча ҳудудлардаги топонимлар учун 
асосий номланиш қонуниятидир. Сабаби, кўпчилик яшаётган катта жойда 
миқдоран камчиликни ташкил қилган қабилалар номининг қуйилиши шу 
ҳудуд ойконимияси тизимига хос бўлган характерли хусусиятлардан бири.