Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек

СОДДА ОЙКОНИМЛАР 
 
Жанубий Қорақалпоғистон ойконимиясида содда ойконимлар икки хил 
ҳолатда бўлади: 1) ўрганилаётган ҳудуд жой номларининг катта бир қисмини 
содда, яъни битта ойконимик асосдан шаклланган ойконимлар ташкил этади;
2) ойконимик асосга ойконимик формант қўшилишидан шаклланган 
ясама ойконимлар. 
Шу сабабли ҳам бу ҳудуддаги содда ойконимларнинг ясалишига кўра 
туб ва ясама ойконимлар деб аталадиган алоҳида гуруҳларга ажратиш ҳам 
ўринли. Туб ойконимлар фақат ойконимик асосдан, яъни ономастик 
лексикадаги сўзларнинг ўзакларидан иборат бўлиб, уларнинг юзага келиш 
тарихи тилдаги сўзлар каби жуда қадимий. Ясама ва қўшма ойконимларга 
нисбатан туб ойконимлар тилда ҳосил бўлиши жиҳатидан бирламчидир. Туб 
ойконимлар ясама ва қўшма топонимларнинг юзага келиши, ясалиши ва 
ривожи учун асос, манба бўлиб хизмат қилади. Ўрганилаётган ҳудудда 
Қўрғон (қўрғон эмас, топообъект номи), Қум (қум эмас, топообъект номи), 
Тепа (тепа эмас, топообъект номи), Қалъа (қальа эмас, топообъект номи), 
Ёп (ёп эмас, топообъект номи) сингари туб ойконимлар анчагина. 
Улар ўрганилаётган ҳудуд шевасида ва қорақалпоқ тилида қандай 
айтилса, шу ҳолатда мазкур тадқиқотда келтириб ўтишга ҳаракат қилинди. 
Кўпчилик микротопоним ва макротопоним кўринишидаги ойконимларнинг 
асосий қисми содда шаклда учради
1
. Бу ҳудуддаги содда жой номларнинг 
кўпчилиги географик атама; киши исми, лақаби (антропоним); этноним 
(қабила-уруғ номи); ҳайвон ва ўсимлик (фитоним) номларидан вужудга 
келган. Мисоллар: Абай (Элликқалъа т. Бўстон ш. кўчаси, ант.), Кунча 
(Элликқалъа т. Қирққиз ж/х), Кушай (Тўрткўл т. Отауба ОФКдаги о.), Бег 
(Беруний т. о.), Ҳамза (Элликқалъа т. Бўстон ш. кўча), Вахим (Элликқалъа 
т. Қилчиноқ ОФКдаги о.), Мискин (Тўрткўл т. Оққамиш ОФКдаги о.), Алам
(Бўзёп (Бузёп) ОФКдаги о.), Юлдуз (Амударё туманидаги Манғит шаҳри 
кўча)
2
, Ихлос (Элликқалъа т. Амиробод ОФКдаги о.), Адил (Элликқалъа т. 
Дўстлик ОФКдаги о.), Уйғун (Тўрткўл т. Қумбосган ОФКдаги кўча), Нисан
(Элликқалъа т. Қизилқум ОФКдаги о.) ва бошқалар.
Бу ерда берилган дромонимлар, яъни кўча номлари ойконимик 
объектлар ичида ҳам жойлашганлигини эътиборга олиб, ҳам дромоним, ҳам 
1
Бу ишда ойконим термини билан бирга яна топоним, топоойконим ва жой номлари 
терминларини синоним термин сифатида ишлатилишини услуб жиҳатдан тўғри деб билдик.
2
Ушбу ишда кўча номлари, яъни дромонимларнинг маълум бир ўринларда ойконимик хусусиятни 
англатишини юқорироқда рад этиб бўлмайдиган мисоллар воситасида кўрсатиб ўтганмиз.

---

26 
ойконимик характердаги ономастик термин дейиш ўринли. Агар кўча, йўл 
аҳоли пункти ёнидан ёки ичидан ўтмаса, унда улар соф дромонимик 
хусусиятга эга бўлган терминдир. Демак, кўча, йўл, йўлак, тор йўл, берк йўл, 
тош йўл, темир йўл, асфалт йўл кабилар бир ўринда ойконимик хусусиятни 
ифодаласа, бошқа ўринларда фақат дромонимик хусусиятларни англатади. 
ЖҚдаги туб топоним шаклидаги ойконимларни таҳлил этганда шу 
нарса маълум бўлдики, апеллятив лексика бўлишидаги от туркумидаги, 
шунингдек, сифат, равиш сўз туркумларидаги сўзлар туб топонимларнинг 
асосини, яъни илк шаклини ташкил этади: 
1. От сўз туркуми сўзларидан топонимлашув натижасида шаклланган 
топоойконимлар. Уларга географик атама, киши исми, лақаби, этноним, 
ўсимлик, ҳайвон номлари ва бошқа предмет отларидан вужудга келган 
географик номлари оид: Қипчоқ (Амударё т. Манғит ш. кўча), Қутум
(Амударё т. этноой.), Қўтир (Амударё т. этноой.), Тома - туркий уруғ 
(Амударё т. Чойкўл ОФКдаги ж/х), Ших (Беруний т. овул, этноой.), 
Шимом (Беруний т. о., этноой.) ва бошқалар.
Жой номларининг ҳеч бир ойконимик индикатор қабул қилмасдан 
ойконимга айланиши ўзбек тили, умуман, туркий тиллар ойконимиясининг 
ўзига хос индивидуал хусусиятларидан бири. Масалан, рус (умуман славян) 
тилида атоқли отлар ойконим(топоним)га айланар экан, албатта, тегишли 
суффикс (олд қўшимча)ни қабул этади, бусиз у ойконим (топоним) тарзида 
шаклланиш хоссасига эга бўлмайди
1.
.
2. Сифат сўз туркуми сўзларидан ясалган ойконимлар. Сифатлар 
одатда отлар билан бирикиб, қўшма сўзли топонимларнинг биринчи 
компоненти бўлиб келади. Бу ҳолат сифатларга хос бўлган умумий 
хусусиятдир. ЖҚ ойконимиясида сифатларнинг субстантивлашиб (отлашиб), 
туб сўз ҳолатда турли топообъектларнинг номи бўлиш ҳодисаси учрайди :