Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ал-хоразмий номидаги

2
.
1858 йил 19 июлда Хивага етиб келган миссия аъзолари Саййид
Муҳаммадхон билан музокаралар олиб бордилар
3
. Руслар 1842 йил 27 
декабрда Оллоқулихон билан подполковник Г.И.Данилевский имзолаган 
шартномадаги Россия ерларига ҳужум қилмаслик, русларнинг савдо 
карвонларидан олинадиган божларни камайтириш, Амударёда Россия 
кемаларига эркин сузиб юриш ҳуқуқини бериш ва Хивадаги рус асирларини 
озод қилиш каби талабларни яна қўйдилар.
Шу вақтда Орол денгизи орқали Амударё дельтасига русларнинг контр–
адмирал А.И.Бутаков қўмондонлигидаги “Перовский” ва “Обручев” номли 2 
та пароходи ҳам кирган эди
4
. Аммо Қўнғирот ҳокими рус кемаларининг 
Амударёнинг юқори қисмига ўтказишдан бош тортди. Шу орада русларнинг 
ноўрин талаблари ва қўзғолонлар бўлаётган Қўнғирот шаҳри яқинига рус 
кемаларининг келиши хонга ёқмаганлиги сабабли музокаралар натижа 
1
Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. Тошкент: Шарқ. 2000. 57-б.
2
Сайманов С. Миссия полковника Н.Игнатьева в Хиву в 1858 г. // “Вестник” ККО АН РУз. — Нукус, 
2005. – № 5. – С. 60. 
3
Миссия в Хиву и Бухару в 1858 г. флигель–адъютанта Н.Игнатьева. — СПб., 1897; Кливейн Е.
Отрывок из путеществия в Хиву и некоторые подробности о ханстве во время правления Сеййид–
Мухамедхана 1856-1865 гг. // Этнографический сборник ИРГО. Кн. 5. — СПб., 1871; Залесов Н. Письмо из 
Хивы // В сб. статей “О Средней Азии”. Т. 1. — Ташкент, 1900; “Мустабид тузумнинг Ўзбекистон миллий 
бойликларини талаш сиёсати: тарих шоҳидлиги ва сабоқлари” (Т.: Шарқ, 2000) монографияси 
муаллифлари “Н.П.Игнатьевнинг дипломатик миссиясига 190 дан ортиқ киши ҳамроҳлик қилди. Унинг 
ихтиёрига ҳатто А.И.Бутаков қўмондонлиги остидаги Орол флотилияси берилди. Миссия Хива ва 
Бухорода етти ой давомида фаолият олиб борди”,— деб ёзадилар (9-б). 
4
Бутаков А.И. Эпизод из современной истории Средней Азии (1869) // Туркестанский сборник. – Т. 5.с 
199-233. Полковник Н.П.Игнатьев 1858 йил июнида адмирал А.И.Бутаков билан Орол денгизининг Устюрт
яқинидаги Чернишев кўрфазида учрашган ва у билан айрим масалаларни келишиб олганди. 

---

96 
бермади. Бухорода ўтказган музокараларида бироз ютуққа эришгач, юртига 
қайтган Н.П.Игнатьев Хива хонлигини қурол кучи билан эгаллаш таклифини 
ҳукуматга тавсия этганди.
Ташқи сиёсат соҳасида Саййид Муҳаммадхон Бухоро билан савдо-сотиқ 
ва дипломатик алоқаларни яхшилашга ҳаракат қилди. Шу мақсадда Амир 
Насрулло билан дипломатик муносабатлар яхшиланиб, Бухоро бозорларидан 
маҳсулотлар сотиб олиш йўлга қўйилди.
Хон халқ қўзғолонлари ва амалдорлар норозиликларни бартараф этиш 
жараёнида ободонлаштириш ва қурилиш ишларига ҳам эътибор берди. 1860-
1863 йилларда Амударёнинг ўнг қирғоғидаги бўз ерларга сув чиқарилиб, 
янги серҳосил экин майдонлари очилди. Солиқ тизими бироз 
такомиллаштирилиб, тўпланган маблағлар ҳаражати устидан назорат 
кучайтирилди. Хонликдаги меҳтарнинг солиқ дафтарини Маҳмуд девон ва 
қушбегининг солиқ дафтарини Муҳаммад Ёқуб девон юритарди. 
Ҳужжатлардаги маълумотлар 23011 хонадон ер солиғи сифатида хазинага 
40993 тилла тўлаганлиги ва қазув ишларига 210799 киши жалб 
қилинганлигини кўрсатади
1
. 
Бу даврда Хивадаги Сирчалиёп ёқасида ҳашаматли мадраса қурилиб, 
ишга туширилди. Хон саройига таниқли шоирлар, тарихчилар, бастакорлар, 
таржимонлар йиғилди. Араб ва форс тилида ёзилган ноёб асарлар маҳаллий 
ўзбек тилига таржима қилина бошланди. Шоир Огаҳий Саййид 
Муҳаммадхон ҳукмронлиги даврига бағишлаб “Гулшан уд-давла” номли 
тарихий асар ёзди.
1863 йил майида Саййид Муҳамадхон ҳаж сафаридан қайтган бир гуруҳ 
давреш–қаландарлар қаторида Хивага келган венгер туркшунос олими 
Арминус Вамбери билан учрашди. Кейинчалик ўзининг китобларида бирида
1
Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгаллиги ва давлат тузилиши. Тошкент.: Ўздавнашр, 1959.– 
64-б.

---

97 
А.Вамбери ёзганди: “Хива мевалари шундай яхшики, уларни Эрон ва 
Туркиядагина эмас, балки бутун Оврўпада ҳам топа олмайсиз, Айниқса 
Ҳазорасп олмаси, Хива нашвотиси ва анори, қовунлари хатто Россия 
бозорларида ҳам анча қадрли ва қиммат туради!”. 
Саййид Муҳаммадхон 1281 (1864–1865) йилда касалланганлиги сабабли, 
8 йилу 8 ой тахтда ўтиргандан кейин, 43 ёшида вафот қилди. Жаҳон 
тарихидан маълумки, Овропа мамлакатлари, ҳусусан Францияда кирол 
вафот қилса, янги қирол тахтга ўтқазилмагунча исён ва қўзғолонлар ҳавфини 
бартараф қилиш мақсадида нохуш ҳабар ҳақида лом–мим дейилмаган. Янги 
қирол тахтга чиққач, жарчилар “қирол ўлди, яшасин қирол “ дея халққа 
ҳабар етказганлар.
Худди шундай Саййид Муҳаммадхоннинг жасади совумасдан янги
хонни танлаш ишлари бошлаб юборилади. Тахтни хоннинг амакиси — Амир 
ул-умаро унвони билан хонликда энг юқори мансаблардан бирини эгаллаб 
турган Саййид Маҳмуд тўра эгаллашни ният қилганди. Аммо Ҳасанмурод 
қушбеги, Раҳматулло ясовулбоши каби арбобларнинг қатъиятлилиги билан 
1864 йил 22 сентябрда тахтга Бобожон Тўра кўтарилди