Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райхон беруний номидаги

9.2. Нефть углеводородлари ва табиий газнинг термокаталитик ўзгаришлари


9.2.1. Каталитик крекинг

Каталитик крекингда углеводород реакциялари занжирли карбокатион механизми бўйича кетади. Крекинг билан бирга углеводородлар жараён шароитларида алкиллаш, изомеризация, полимеризация, гидрирлаш ва деалкиллаш реакцияларига киришади.

Юқори октанли бензинлар ва юқори концентрацияли пропан–пропилен ҳамда бутан – бутилен фракциялари олиш мақсадида турли хилдаги дистиллат ва қолдиқ хом ашёлар каталитик крекинг қилинади.
Жараённинг мақсадли вазифаси, 300÷500⁰С оралиқда ҳайдаладиган хом ашёдан юқори октанли бензин олишдан иборат. Бензин билан бирга ўртача дистиллат фракциялар, газойллар ва бутан–бутиленни юқори миқдорда сақловчи газ ҳосил бўлади.
Каталитик крекинг 450÷525⁰С ҳароратда атмосфера босимига яқин (0,06-0,14 МПа) босимда алюмосиликат катализатори иштирокида олиб борилади.
Каталитик крекинг маҳсулотларининг миқдори ва сифати қайта ишланаётган хом ашё ва катализаторнинг тавсифига ҳамда жараённинг режимига боғлиқдир. Каталитик крекинг қурилмаларида ёғлиқ газ, беқарор бензин, енгил ва оғир каталитик газойл олинади. Айрим ҳолларда лигроин ажратиб олиш ҳам кўзда тутилади.
Углеводородли газ 80÷90% С₃-С₄ фракциядан иборат бўлиб, ажратиб олингандан сўнг алкиллаш, полимерлаш жараёнларида, этилен, пропилен, бутадиен, изопрен, полиизобутилен, сирт–актив моддалар ва бошқа нефткимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқаришда ишлатилади.
Бензин фракцияси (қайнашнинг бошланиши–195⁰С)– автомобиль ва авиация бензини компоненти сифатида қўлланилади. Унинг таркибига аренлар – 20÷30% (масс.), циклоалканлар– 8÷15% (масс.) ва алканлар– 45÷50 % (масс.) кириб, фракциянинг октан сони 78-85 (мотор усули бўйича) ни ташкил этади.
Енгил газойл (Қ.Б. 175-200⁰С–Қ.О. 320-350⁰С)– дизель ёқилғисини компоненти сифатида, қурум ишлаб чиқаришда хом ашё сифатида ҳамда мазут олишда суюлтирувчи сифатида ҳам қўлланилади. Парафин хом ашёдан олинган енгил каталитик газойлнинг цетан сони 45÷56, нафтен – ароматика эса 25-35% ни ташкил этади.
Оғир газойл – каталитик крекинг қолдиқ маҳсулоти. Мазут тайёрлашда ва қурум ишлаб чиқаришда, термик крекингда ва кокслашда хом ашё сифатида ишлатилади.
Каталитик крекингнинг термик крекингдан асосий афзалликлари– катализатор иштирокида реакция тезлигининг юқори бўлиши ва олинадиган маҳсулотларнинг қимматбаҳолиги.

Қуйида каталитик ва термик крекинг жараёнларини нисбий баҳолаш натижалари берилган.