Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги абу райхон беруний номидаги

9.4-жадвал
Термик ва каталитик крекинг кўрсаткичларини таққослаш

Кўрсаткичлар	Термик крекинг	Каталитик крекинг
Жараён шароитлари: ҳарорат, ^0С босим, МПа	470 – 540 2,0 – 7,0	450 – 525 0,06 – 0,14
Маҳсулотлар тавсифи: газ бензин енгил газойл	Асосан С1-С2 фракция Анчагина миқдорда нормал тузилишли алканлар, алкенлар ва диенларни ўз ичига олган	Асосан С3-С5 фракция Тармоқланган алканлар ва аренларни ўз ичига олган Полициклик аренларга бой
Реакциялар механизми	Радикал – занжирли	Карбакатионли, занжирли

9.2.2. Каталитик риформинг

Каталитик риформинг жараёнининг илмий асослари ХХ асрнинг бошида йўлга қўйилган. 1911 йили Н.Д.Зелинский олти аъзоли циклоалканларни аренларга ёнаки реакцияларсиз платинали ва палладийли катализаторларда дегидрирлашни амалга ошириш мумкинлигини кўрсатди. Шу йилнинг ўзида В.В.Ипатьев ушбу реакцияни оксидли металл катализаторда амалга оширди. 1936 йили бир вақтнинг ўзида собиқ Иттифоқда алканларни аренларга дегидроциклизация реакцияси очилди: Б.Д.Молдавский ва Г.Камушерлар ушбу реакцияни хром оксидида 450÷470⁰С да; Б.А.Казанский ва А.Ф.Платэ жараённи активланган кўмирдаги платина катализатори ва 304÷310⁰С ҳароратда амалга оширдилар.

Саноатда риформинг бензин фракцияларининг октан сонини оширишга ва қимматли нефткимёвий синтез хом ашёси бўлган аренларни олишда ишлатилади.
Жараён водород сақловчи газ 70-90% (ҳажм.) Н₂, қолганлари углеводородлар муҳитида қуйидаги шароитларда амалга оширилади:
ҳарорат 480÷540⁰С;
босим 2÷4 МПа;
хом ашёни бериш ҳажмий тезлиги 1÷3с^-1;
циркуляция қилинаётган водородли газ миқдорини хом ашёга нисбати 600÷1800 м³/м³.
Каталитик риформинг хом ашёси сифатида одатда нефтни бирламчи ҳайдаш бензин фракциялари ишлатилади. Риформинг хом ашёсининг фракцион таркиби жараённинг мақсадга мувофиқ маҳсулоти билан белгиланади. Агар жараённинг мақсади индивидуал аренлар олиш бўлса, яъни бензол, толуол ва ксилоллар учун, мос ҳолда, С₆(62-85⁰С), С₇(85-105⁰С) ва С₈(105-140⁰С) углеводород фракциялари ишлатилади. Агар жараён юқори октанли бензин олиш мақсадида амалга оширилса, хом ашё сифатида С₇-С₉ углеводородларга мос келган 85-180⁰С фракция ишлатилади. Риформингнинг бифункционал катализаторида кетадиган реакциялар натижасида бензин таркибида кўпроқ ароматик углеводородлар ҳосил бўлиши билан боғлиқ чуқур ўзгаришлар содир бўлади.
Ароматик углеводородлар ҳосил бўлиш реакциялари:

• 
  циклогексан ва унинг гомологларини дегидрирлаш;
  
• 
  циклопентан гомологларининг изомеризацияси ва сўнг дегидрирланиши;
  
• 
  парафинларнинг дегидроциклизацияси.
  

Иккинчи гуруҳ – гидрокрекинг ва изомеризация реакциялари:

• 
  парафинлар ва нафтенларнинг гидрокрекинги;
  
• 
  парафинларнинг гидрогенолизи;
  
• 
  парафинларнинг изомеризацияси;
  
• 
  ароматик углеводородларнинг изомеризацияси;
  
• 
  бензол гомологларини деалкиллаш.
  

Риформингнинг асосий реакциялари ва улар орасидаги ўзаро боғлиқлик қуйидаги схема бўйича ифодаланиши мумкин:

Биринчи босқич парафинларнинг дегидроциклизацияси, циклни туташтириш ва алкилциклопентанлар (1) ёки алкилциклогексанлар (2) ни ҳосил қилишни ўз ичига олади. Алкилциклопентанлар изомеризациясида, ҳалқанинг кенгайиши (3) оқибатида ҳам алкилциклогексанлар ҳосил бўлади. Ўзгаришларнинг охирги фазаси, алкилциклогексанларнинг ароматик углеводород ҳосил қилиб дегидрирланишидир.

Нормал парафинлар изомерланади (5) ва изопарафинларнинг кейинги ўзгаришлари нормал парафинларникига ўхшаб аналогик ҳолда амалга ошади. Парафинлар дегидроциклизациясида реакцияга киришган 1 моль хом ашёга нисбатан 4 моль водород ҳосил бўлади. Парафинлар ўзгаришининг бошқа йўли (6) нордон марказларда карбоний – ион бўйича пропан ва бутанларни ҳосил қилиб, крекинг ва катализаторнинг металл марказларида метан ҳосил қилиб парчаланишидир (гидрогенолиз).
Нафтен ва парафин углеводородлардан ароматик углеводородлар ҳосил бўлишига олиб келувчи риформингнинг энг муҳим реакциялари иссиқлик ютилиши билан кетади. Гидрокрекинг ва гидрогенолиз реакциялари экзотермик, парафин ва нафтенларнинг изомеризациялари 0 га яқин иссиқлик эффектига эга.