Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

22.5. Денгиз конларида нефть ва газ тизимлари 
мундарижа 
Денгиз конларида нефть ва газни йиғиш усули ҳам анча 
мураккаб бўлиб, асосан гуруҳий ўлчагич қурилмани (ГўҚ) 

---

208 
қудуқлардан қандай масофада жойланишига боғлиқ бўлади. Одатда 
денгиз қудуқлари тўплам ҳолатда бурғиланади ва шунга кўра ГўҚ 
ларни иложи борича кўпроқ қудуқлар тўпламига хизмат қиладиган 
қилиб қурилиши керак.
Қудуқлардан ГУҚ га келадиган йўналтирувчи қувурлар 
денгиз сатҳи 20 м гача бўлган ҳолларда денгиз туби орқали ва 20 м 
дан ошиқ бўлганда махсус сув усти йўлкалари орқали ѐтқизилади. 
ГўҚ қурилган ерда сув устида анча каттагина майдонча қурилади. 
Бу ерда нафақат қудуқлар маҳсулоти ўлчанади, балки нефтдан 
эриган газ ҳам шу ерда ажратиб олинади. Бунинг учун 
газажратгичлар ўрнатилган бўлиб, нефть эриган газдан 
тозалангандан сўнг тиндиргичларга ўтказилади Бу ерда нефть 
қатлам суви ва механик моддалардан тозаланади.
Тозаланган нефть тайѐр маҳсулот сақлагичларига ўтказилади. 
Тайѐр маҳсулот ҳолатидаги нефть махсус қувурлар орқали 
қуруқликда жойлашган нефть қуйиш эстакадасига жўнатилади. 
Баъзи ҳолларда эса денгизда жойлашган тайѐр маҳсулот 
сақлагичларидан нефть ташувчи кемаларга (танкерллр) ҳам нефть 
ортилиши мумкин.
23.ХАЛҚ ХЎЖАЛИГИДА НЕФТЬ ВА ГАЗДАН 
ФОЙДАЛАНИШ 
23.1. Кимѐ саноатида нефть ва газдан фойдаланиш 
мундарижа 
Кимѐ саноатида нефть ва нефть маҳсулотларини қайта 
ишлашда 
ҳосил 
бўлган 
моддалар-тўғридан-туғри 
ҳайдаш 
натижасида олинган паст октанли бензинлар, шунингдек бензол, 
толуол ва шу кабиларни олишда чиқадиган қўшимча моддалар, 
ароматик углеводородлар, шу жумладан бензол каби моддалар 
асосий хом ашѐ сифатида қўлланилади. 
Нефть хом ашѐси нефть гази ѐки суюқ нефть маҳсулотлари 
ҳолатида тўғридан-тўғри кимѐ саноатига тегишли тайѐр 
маҳсулотларни ишлаб чиқариб бўлмайди. Бунинг учун аввало 
кимѐвий фаол моддаларни ҳосил қилиш зарур бўлади. Бундай 

---

209 
кимѐвий фаол моддаларга биринчи навбатда тўйинмаган 
углеводородлардан олефинлар: яъни этилен (С, Н), пропилен (С
3
Н
6
) ва бутилен (С
4
Н
8
) киради.
Олефинларни саноат миқѐсида олишнинг асосий усулларидан 
бири-газсимон ва суюқ нефть хом ашѐсини пиролиз қилишдан, 
яъни қиздириш йўли билан янги моддаларга парчалашдан иборат. 
Баъзи бир турдаги олефинларни олиш учун жуда қаттиқ совутиш (-
100'С гача) усули ҳам ишлатилади.
Кимѐ саноатида нефть ва нефть маҳсулотларидан хом ашѐ 
сифатида фойдаланиб янги моддаларни яратиш полимерлаш, 
каталитик полимерлаш, дегидрлаш, гидрлаш, оксидлантириш, 
гидратлаштириш, алкиллаштириш, сулфатлаш каби кимѐвий 
жараѐнларни амалга ошириш билан бажарилади.
Кимѐ саноатида нефть ва нефть маҳсулотларини қайта 
ишлаш натижасида қуйидаги асосий маҳсулотлар олинади:
сунъий каучук - резина маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун 
асосий хом ашѐ;
пластмассалар - жуда кенг қамровли хом ашѐ бўлиб, халқ 
хўжалигининг барча соҳалари учун турли маҳсулотлар ишлаб 
чиқариш хом ашѐси;
синтетик толалар - енгил саноатда турли синтетик матолар 
ишлаб чиқариш учун хом ашѐ;
ювувчи моддалар - ҳар турдаги совунлар, ювувчи 
суюқликлар,
кукунлар ишлаб чиқариш учун хом ашѐ;
кимевий минерал моддалар - қишлоқ хўжалиги учун турли 
минерал ўғитлар ишлаб чиқариш ва экинлар, дарахтларни 
зараркунандалардан ҳимоя қилишда ишлатиладиган моддаларни 
ишлаб чиқариш учун хом ашѐ;
қурумлар – халқ хўжалигининг турли тармоқларида 
ишлатиладиган модда.
Булардан ташқари нефть ва нефть маҳсулотларидан яна 
кўплаб бошқа маҳсулотлар ҳам ишлаб чиқарилади.