Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Абу Райҳон Беруний номидаги

3.7. Қатлам сувларининг асосий физик хоссалари 
мундарижа 
Қатлам сувларининг асосий физик хоссаларига уларнинг 
зичлиги, сиқилувчанлиги, ҳажм ва иссиқликдан кенгайиш 
коэффициентлари ҳамда ўзида табиий газларни эритиш 
қобилиятлари киради.

---

42 
Қатлам 
сувларининг 
зичлигини 
тавсифлаш 
учун 
дистилланган сувнинг 4'С даги зичлигини бирга тенг қилиб 
олинганлигини ѐдда тутишимиз зарур. Одатда қатлам сувларининг 
зичлиги унинг шўрланганлигига (минерализацияси) қараб 1.00 дан 
1.15 г/см' гача бўлиши мумкин. Лѐкин баъзи ҳолларда қатламларда 
ҳаддан ташқари жуда шўр, яъни ўта намакобли сувлар ҳам 
учрайди. Масалан, 1970 йиллардан бошлаб ғарбий ўзбѐкистондаги 
баъзи бир нефть ва газ конларини (Шим. ўртабулоқ, Зеварда, 
Помуқ, Қултоғ, Кўкдумалоқ в. б.) бурғилашда зичлиги 1.32 - 1.35 
г/см
3
гача бўлган ўта шўр сув эритмаларига (рапа) дуч келинди ва 
бунинг натижасида ўнлаб қудуқлар маҳсулдор қатламга етиб 
бормасидан 
тугатилишига 
тўғри 
келди. 
Қудуқларнинг 
тугатилишига сабаб ўта шўр сувлар қудуққа туширилган 
қувурларни тезда емириб юбориб, уларнинг мустаҳкамлигига 
жиддий зарар кўрсатади ва ишлатишга лаѐқатсиз қилиб қўяди.
Қатлам сувларининг сиқилувчанлик коэффициенти қатлам 
босими бир бирликка ўзгарганда, қатлам сувининг ҳажмини қандай 
ўзгаришини билдиради, яъни:

= 1 / V * 

V / Р, (3.27)
бу ерда: V - қатлам суви ҳажми;

V - сувнинг ўзгарган ҳажм миқдори;

Р - ўзгарган босим миқдори.
Тоза сувнинг сиқилувчанлик коэффициенти юқори босим (42 
МПа) ва ҳароратда (93'С) тахминан 4 * 10
-10
Па
-1
атрофида бўлса, 
нефть ва газ конларига мансуб бўлган қатлам сувларининг 
сиқилувчанлик коэффициенти (3.7-5.0) * 10
-10
Па
-1
гача бўлиши 
мумкин.
Қатлам сувларининг ҳажм коэффициенти, қатлам ҳолатидаги 
сув ҳажмининг ер юзи ҳолатидаги ҳажмига бўлган нисбатини 
билдириб, сув таркибидаги эриган газ миқдорига боғлиқдир, яъни:

с = V
қ.с
/ V
е.ю
, (3.28)
бу ерда: V
қ.с
- қатлам ҳолатидаги сув ҳажми;

---

43 
V
е.ю.
- ер юзи ҳолатидаги сув ҳажми.
Қатлам сувларининг иссиқликдан кенгайиш коэффициенти, 
қатлам ҳароратини ўзгариши қатлам ҳолатидаги сув ҳажмининг 
қанчага ўзгаришини билдиради, яъни
Е
с
=1 / V * 

V / 

Т, (3.29)
бу ерда: 

Т – қатлам ҳароратининг ўзгарган миқдори. Кўплаб 
олиб борилган тажрибалардан қатлам сувларининг иссиқликдан 
кенгайиш коэффициенти 18 * 10
-5
дан 90 * 10
-5
1 / 
0
С гача ўзгариши 
мумкинлиги аниқланган.
Қатлам сувларида табиий газнинг эриши анчагина қийин 
бўлса ҳам, лѐкин қатлам шароитида сезиларли даражада сувда газ 
эриган ҳолатда булади. Сувда газ эриш коэффициенти оддий 
шароитда углеводород газлари учун 0,025 (изобутан) дан 0,047 
(этан) 1/кгс/см
2
гача бўлади.
Ноуглеводород газлар учун бу кўрсаткич қуйидагичадир 
(1/кгс*см
2
):
углерод 1V 
0,870
азот 
0,016
кислород 
0,031
водород сульфид 2,580 
Газларнинг сувда эриши ҳарорат ошиши билан аввалига 
бироз камаяди, лѐкин кейинчалик ортиб кетади.
Қатлам ҳолатидаги сувларнинг қовушқоқлиги асосан ҳарорат 
ва эриган тузлар миқдори билан боғлиқ бўлиб, ҳароратнинг ошиши 
қовушқоқликни паслйтириб юборади. Босимнинг ўзгариши 
сувнинг қовушқоқлигига деярли таьсир кўрсатмайди.