Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

«Тошкент» Республика фонд биржаси савдо айланмаси,1

Download 6,5 Mb.

bet	58/198
Sana	12.07.2022
Hajmi	6,5 Mb.
	#779224

1 ... 54 55 56 57 58 59 60 61 ... 198

Bog'liq
Moliya bozori

Йиллар «Тошкент» Республика фонд биржаси савдо айланмаси

«Тошкент» Республика фонд биржаси савдо айланмаси,1

	млрд.сўм

Йиллар	«Тошкент» Республика фонд биржаси савдо айланмаси
2012	170,7

2013	93,2

2014	97,6

2015	161
2016	299,8
2017	298,6
2018	687,3
2019	438,8

6.1-жадвалдаги маълумотлардан кўриш мумкинки, 2012 йилда фонд биржасида савдо айланмаси 170,1 млрд. сўмни ташкил этган бўлса, 2019 йилга келиб у 2,5 баробарга, яъни 268,1 млрд. сўмга-ча кескин ўсиб кетган. Бунга сабаб, бирламчи бозор айланмаси 58,8 млрд. сўмни ташкил этгани ҳолда 2019 йилга нисбатан 45,8 фоизга кам қимматли қоғозларни бирламчи жойлаштирган-лигидир. Бирламчи бозор айланмасининг пасайишига асосий сабаб эса, тижорат банкларининг фонд бозорида фаол иштирок этмаганлигидир.

Бунга асосий сабаб, тижорат банклари қимматли қоғозларни эмиссия қилиш қарори акцияларнинг 90 фоизи ёпиқ обуна шаклида амалга оширилганлигидир. Биржа савдо айланмасининг кескин ортиб кетишига сабаб, «Акциядорлик жамиятларига хорижий инвесторларни жалб қилиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ПҚ-2454-сонли Ўзбекистон Республикаси Президен-тининг 2015 йил 21 декабрдаги қарорига асосан корхоналарнинг устав капиталидаги давлат улуши бўлган корхоналарнинг акция-лари хорижий инвесторларга сотиш ва хорижий инвестицияларни жалб этилиши бўлди.

«Тошкент» Республика фонд биржасининг маълумотлари асосида муаллиф-лар томонидан тайёрланган.

Қимматли қоғозлар бирламчи бозорининг ноль фоизни таш-кил этишига асосий сабаб, ягона дастурий таъминот комплекси жорий қилиниши муносабати билан бирламчи бозор депозита-рий ва биржадан ташқари «Элсис» савдо ташкилотлари томони-дан амалга оширилган. Натижада, акциядорлик жамиятлари-ни эмиссия қилинган акциялари биржадан ташқари фонд бир-жасида амалга оширила бошланди.

Қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари уюшмаган бо-зори – бу фонд биржасидан ташқарида қимматли қоғозлар би-лан савдо қилиш соҳасидир. Биржадан ташқари бозор уюшмаган бозорни ва уюшган бозорнинг бир қисмини ўз ичига олади. Қим-матли қоғозларнинг биржадан ташқари уюшган бозори – бу қим-матли қоғоз билан, одатда, ўрта ва кичик компаниялар қимматли қоғозлари савдоларига киришга рухсат этилган махсус компъю-тер тизимлари доирасида савдо қилишдир. Биржадан ташқари уюшган бозорларга мисол тариқасида NASDAQ (National Asso-ciation of Sеcuritiеs Dе alеrs Automated Quotations – Инвести-цион дилерлар миллий ассоциациясининг автоматик котиров-каси тизими) Инвестицион дилерлар миллий ассоциацияси ти-зимини (АҚШ), SЕSDAQ (Singaporе Stock Еxchangе Dеaling and Automated Quotation Sistem) Сингапур фонд биржаси қошидаги автоматик котировка ва дилинг, «ХЕТRА» Англия–Германия ти-зимларини келтириш мумкин.

Ўзбекистонда қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари уюш-ган бозори 1998 йил 1 июнда амалга киритилган «Элсис-Савдо»

– биржадан ташқари электрон тизими орқали амалга оширилади. «Элсис-Савдо» – биржадан ташқари савдолар электрон тизими қимматли қоғозларни харид қилиш ва сотиш учун тушган буюрт-маларни жамлаш ҳамда бажариш тамойилига асосланиб фаолият юритади. Савдоларда у ёки бу эмитентнинг акцияларига қиммат-ли қоғозлар билан тузиладиган энг катта ҳажмдаги битимларни таъминловчи ягона нарх белгиланади. Бундан шу нарса келиб чиқадики, акцияларнинг харид ва сотиш нархлари битта савдо би-тими давомида барча харидорлар учун тенг бўлади. Биржадан таш-қари савдоларнинг электрон тизими Ўзбекистоннинг ҳар қандай фуқаросига фонд бозорида брокерни четлаб ўтган ҳолда, мустақил ишлаш имконини беради. Бундай тизимларнинг компьютер савдо

мажмуалари топширган кўрсаткичлар (миқдор, нарх, етказиб бе-риш шартлари ва б.)га мувофиқ мавқени қидиришнинг автоматик усуллари асосида ишлайди.

Миллий банк билан «Элсис-Савдо» ўртасида ўзаро ҳамжиҳатлик тўғрисидатузилганшартномаасосидаянгидастуриймаҳсулотлардан фойдаланиб ишловчи буюртмалар қабул қилиш пунктлари (БҚП) тармоғини ташкил этиш ишлари бошланган.

Банкларнинг бўлимлари ва филиаллари ҳузурида ташкил эти-лаётган БҚПларнинг асосий вазифаларидан бири мижозлардан қимматли қоғозлар сотиб олиш ёки сотиш учун буюртманомалар қа-бул қилишдан иборатдир. БҚПларда қўлланилаётган дастурий таъ-минот буюртманомаларни реал вақт режимида топшириш имко-нини беради. Жўнатилган буюртманомалар, белгиланган тартибда зарур процедуралар бажарилганидан кейин, биржадан ташқари савдолар электрон тизимида қатнашади. Агар буюртманома қонди-рилган бўлса, у ҳолда мижоз ўзи буюртманома берган БҚПдан шу би-тимга тегишли барча ҳужжатларни ва ахборотни олиши мумкин.

Мижозлар қимматли қоғозлар олди-сотдисини ташкил этиш борасида БҚПлар кўрсатадиган хизматлардан фойдаланиш билан бир қаторда қимматли қоғозларни харид қилиш ва сотиш учун берилган буюртманомалар рўйхати (листинг) тўғрисида ахборот олишлари, «Элсис-Савдо» ҳамда ҳисоб-китоб-клиринг палатаси-нинг иш тартиби ва БҚП тўғрисидаги низом билан танишишлари мумкин.

Банк бўлимларида очилаётган БҚПлар орқали қимматли қо-ғозлар харид қилиш ва сотишни ташкил этишнинг ўзига хос ху-сусияти шундан иборатки, бу ерда олди-сотдини ташкил қилиш қулайлигидан ташқари, маблағ эгаси депозит, қимматли қоғозларга қўйилмалар бўйича хизматлар каби ва бошқа таклиф этилаётган банк маҳсулотлари орасидан ўзи учун энг манфаатлисини танлаш, шунингдек, шу жойнинг ўзида ўз жамғармаларини бошқа банк маҳсулотига ўтказиш имкониятига эга бўлади.

БҚПларнинг мижозлар билан муносабатлари шартномавий асосда олиб борилади. БҚПларда мижозлар учун рўйхатга олиш карточкаси тўлдирилади. Депозитарийда мижозлар учун «депо» ҳисобварақларини очиш ҳамда «депо» ҳисобварағидан кўчирма тақдим этиш мажбурийдир. Бундан ташқари, юридик шахслардан улар давлат рўйхатидан ўтгани тўғрисидаги гувоҳномани, ваколат-

ли шахсга берилган ишончномани, имзолар намуналари қўйилган карточка ҳамда биринчи ва иккинчи шахсни тайинлаш тўғрисида-ги буйруқни тақдим этиш талаб қилинади. Жисмоний шахслар паспорт нусхасини топшириш ҳамда банкда ҳисоб-китоб варағи очиши лозим. Расмийлаштириладиган ҳужжатларнинг бундай тўпламига доир талаб фақат БҚПга биринчи марта мурожаат қилаётган мижозларга тегишлидир. Кейинчалик ҳар сафар му-рожаат қилганда қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш учун буюртманоманинг ўзини бериш кифоядир. Шунингдек, бир-жадан ташқари уюшган бозорлар, ўзларининг қимматли қоғозлар-ни савдога киритилишига рухсат бериш, иштирокчиларни танлаб олиш мезонлари ва савдо-сотиқнинг алоҳида қоидаларига эга.

Биржадан ташқари уюшган бозорлар 70-йилларнинг бошида пайдо бўлиб, жадал ривожланди ва ҳозирга келиб, фонд биржала-ри билан жиддий рақобатлашмоқда. Қатор мамлакатларда бундай бозорларнинг айланмаси фонд биржалари айланмасидан анча юқори. 80-йилларда бозор иқтисодиётига эга бўлган деярли барча мамлакатларда қимматли қоғозлар бозори фаолият ривожлан-ган. Фонд биржаларида сифатли қимматли қоғозлар, биржадан ташқари қимматли қоғозлар бозорида сифатсизроқ қимматли қоғозлар айланмасини ўзида мужассамлантирган. Ушбу бозор-лар фонд биржалари савдосининг тартибга солинган биржадан ташқари тизимларининг ўсиб борувчи таъсирига бўлган муно-сабати сифатида биржа ва уюшган биржадан ташқари бозорлар ўртасидаги рақобат натижасида вужудга келди. Улар «иккинчи», «учинчи» бозорлар (Англия, Франция, Италия, Германия), «фонд биржаларининг иккинчи секцияси» (Япония) ва бошқалар кў-ринишида фаолият кўрсатмоқда. Шу тариқа, фонд биржалари «мижозларни» йўқотмаслик ва ўз фаолиятини кенгайтиришга интилиб, ўрта ва кичик корхоналарнинг қимматли қоғозлари билан савдо қилишни бошлаган ҳолда, биржа қошида қимматли қоғозлар сифатига кам талаб қўйиладиган савдо тизимини барпо этади.

Ўзбекистонда, масалан, қимматли қоғозларнинг биржа қо-шидаги бозори «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш қоидаларига мувофиқ листинг-га кириш арафасида турган ва листингга киритилмаган ком-панияларнинг қимматли қоғозлари секциялари, шунингдек,