Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Ўзини-ўзи суғурталаш – контрагентлар фаолияти билан боғлиқ бўлмаган молиявий операциялар бўйича рискларнининг салбий таъсирини йўқотиш учун молиявий ресурсларнинг бир қисмидан ички захира яратиш ҳисобланади. Улар қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин:

0. 
   захира капиталини шакллантириш;
   

0. 
   мақсадли захира фондларини шакллантириш;
   

467

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

0. 
   масъулият марказлари бюджет тизимида захиралар шакл-лантириш;
   

0. 
   моддий ва молиявий ресурслар суғурта захираларини шакл-лантириш;
   

0. 
   фойдани (тақсимланмаган) қайта инвестициялаш.
   

Рискни тақсимлаш – рискларнинг салбий оқибатларни ол-дини олиш бўйича максимал имкониятлардан келиб чиқиб, ҳам-корлар ўртасида қисман тақсимлаш, яъни:

– инвестиция лойиҳаси қатнашчилари ўртасида рискларни тақсимлаш;

– корхона ва таъминотчи ўртасида рискларни тақсимлаш ;

– лизинг операцияси қатнашчилари ўртасида рискларни тақ-симлаш;

– факторинг операцияси қатнашчилари ўртасида рискларни

тақсимлаш (товар сотувчиси ва факторинг фирма (банк) ўртасида).

Рискларни хеджирлаш – кенг маънода – молиявий йўқотиш-лар рискини камайтириш учун ҳар қандай (ички ва ташқи) ме-ханизмлардан фойдаланиш жараёнидир. Тор амалий маънода эса – молиявий рисклар салбий таъсирини йўқотишнинг турли молиявий воситалардан фойдаланишга асосланган, унинг эгаси олдиндан белгиланган шартларда келажакда қимматли қоғозлар, валюта, товар ва бошқаларни сотиш ёки сотиб олиш ҳуқуқи ёки мажбуриятини тасдиқлайдиган ички механизми усул самарали, бироқ брокерларга комиссион тўловлар, опционлар бўйича му-кофотлар каби маълум бир харажатларни талаб қилади. Шу-нингдек, товар ёки фонд биржасида биржа шартномаларининг ҳар хил турлари билан қарама-қарши битимлар тузиш йўли би-лан операциялар бўйича фьючерс шартномаларидан фойдалан-ган ҳолда хеджирлаш.
Рискларни хеджирлаш уч турдаги битимлар амалга ошириш-ни талаб қилади:

0. 
   келажакда етказиб бериш шартида реал актив ёки қиммат-ли қоғозларни сотиш (сотиб олиш) (форвард битими);
   

0. 
   фьючерс шартномаларини бир хил сондаги активлар ёки қимматли қоғозларга сотиш (сотиб олиш) (фьючерс шарт-номалар бўйича позициялар очиш);
   

468

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

0. 
   фьючерс шартномалар бўйича позицияларни реал актив-лар ёки қимматли қоғозлар етказиб берилган пайтда улар билан тескари (офсет) битим тузиш йўли билан ёпиш. Агар корхона реал активни етказиб бериш вақтида нархнинг ўзгариши туфайли бирон йўқотишга учрайдиган бўлса, бу
   

ҳолда у худди шу актив сони билан фьючерс шартномаси харидори каби тенг ҳажмда ютади.

Бунда икки хил операциялар тури: харид билан хеджирлаш ва бу шартномаларни сотишни хеджирлаш келиб чиқади.

0. 
   опционлардан фойдаланган ҳолда хеджирлаш шартномада кўзда тутилган муддат давомида қимматли қоғозлар, валю-та, реал активни олдиндан белгиланган нархда келишилган миқдорда сотиш ёки сотиб олиш ҳуқуқи (лекин мажбурия-ти эмас) учун тўланадиган мукофотли (опционли) битим. Жумладан, опционнинг қуйидаги турларидан фойдаланиш мумкин:
   

– харид опциони асосида хеджирлаш (келишилган нарх бў-йича харид ҳуқуқини беради);

– сотув опциони асосида хеджирлаш (келишилган нарх бў-йича сотиш ҳуқуқини беради);
– иккиёқлама опцион асосида хеджирлаш (бир вақтнинг ўзи-да келишилган нарх бўйича харид ёки сотиш ҳуқуқини беради);
– «своп»дан фойдаланган ҳолда хеджирлаш ва шу асосда тар-кибини яхшилаш ва йўқотишларнинг олдини олиш мақса-дида молиявий активларни (валюта, қимматли қоғозлар) айирбошлаш (олди-сотди) ётади. Масалан, валюта «свопи»

– бир валютадаги келажакдаги мажбуриятларни бошқа валю-тадаги мос келувчи мажбуриятларга айирбошлаш; молия-вий «своп» – қимматли қоғозларнинг бир турини бошқа турга айлантириш мажбурияти (корхона облигацияларини

– корхона акцияларига); фоиз «свопи» – корхонанинг қатъий

белгилаб қўйилган фоиз ставкали қарз молиявий мажбу-риятларини ўзгарувчан фоиз ставкали мажбуриятларга айир-бошлаш ва аксинча.