Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

Рискларни


бошқариш

Рискни

синдиришАнглосаксон

Риск

суғуртаси
Англосаксон

13.10-расм. Риск бошқарувининг асосий гуруҳлари.

Рискларни бошқаришда усул ва чоралардан фодаланилади. Қабул қилинган усул доирасида бир неча чоралардан фойдала-ниш мумкин. Назария ва амалиётда рискларни бошқариш тўртта асосий гуруҳга бўлинади: сиқиб чиқариш риски; рискни олдини олиш ва назорат; риск суғуртаси; рискни сингдириш (13.10-расм).

Рискни олдини олиш ва назорат олдиндан белгиланган режа ва дастур асосида ташкилий техник тадбирларни кўзда тутади. Булар жумласига қуйидаги тадбирлар киради: риск мониторинги, риск башорати, таҳдид солаётган хавфдан бошқармани хабардор этишнинг олдини олиш ва назорат доирасида махсус ташки-лий техник тадбирлар ўтказиш. Натижаларни баҳолаш мавжуд лойиҳа доирасида риск – менежментининг якуний қисми ҳисоб-ланади.

Рисклар таҳлили инвестиция жалб қилиш босқичларидан ўрин олган. Айни вақтда бу таҳлилнинг объекти бўлиб, инвести-цион ва ишлаб чиқариш босқичларидаги рисклар ҳамда лойиҳа-ларнинг ёпилиш босқичидаги рисклар ҳисобланади. Таҳлил ўтка-зиш вақтида бу босқичлар ўртасидаги масофа шуни билдиради:

0. 
   баъзи рисклар идентификация босқичида ҳисобга олинма-ган бўлиши мумкин;
   

0. 
   лойиҳани амалга ошириш шартларни ўзгариши натижада баъзи рисклар номувофиқ бўлиши мумкин;
   

0. 
   лойиҳага ўтказилган ўзгаришлар натижада баъзи рисклар тўғри келмаслиги мумкин;
   

0. 
   риск бўйича янги олинган ахборот, бу рискни қайта кўриб
   

чиқиш лозим.
Лойиҳанинг комбинациялашган хусусияти. Бу омилни ло-йиҳавий риск бошқарувида ҳисобга олиниши инвестиция лойи-ҳасининг бошланғич босқичида риск таҳлили воситасида кўриб

460

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

чиқиш лозим. Лойиҳа доирасидаги турли хил фаолиятларга ало-қадор ҳолда: илмий изланиш, ишлаб чиқариш, молиявий ва бош-қаларни амалга ошириш лозим.

Юқоридаги лойиҳавий хусусиятларни ҳисобга олиб, қуйидаги хулосага келиш мумкин:

0. 
   лойиҳавий риск таҳлили алоҳида лойиҳавий фаолиятда рискни бошқариш босқичи сифатида эмас, балки бутун ло-йиҳа мобайнида бош тамойил бўлиши лозим.
   

0. 
   лойиҳа иштирокчиларининг кўплиги асосий (лойиҳавий компания, лойиҳа хомийлари ва кредиторлар) ва иккиламчи (истеъмолчилар, етказиб берувчилар ва бошқалар) ишти-
   

рокчилар ўртасидаги зиддиятларга олиб келиши мумкин.

Жумладан:

биринчидан, ҳар бир иштирокчи бошқалардан фарқли ўлароқ ўзига хос рискга эга.


иккинчидан, ҳар бир иштирокчига тўғри келадиган юқори риск даражаси иштирокчилар ўртасидаги занжирга боғлиқ.


учинчидан, ҳар бир иштирокчи учун лойиҳанинг бошқа ишти-рокчилари ўзига хос риск олишдир.

Будан хулоса чиқарган ҳолда, шунга мувофиқ тавсиялар бериш мумкин. Жумладан:

0. 
   барча лойиҳа иштирокчилари риск шароитида бир таҳлил услубидан фойдаланишлари ҳамда субъектив рискни ми-нималлаштириш ва умумий мақсадга эришиш лозим;
   

0. 
   иштирокчилар ўртасидаги риск тақсимоти ҳеч бўлмаса, умумий кўринишда инвестиция лойиҳасининг бошланғич босқичида амалга оширилиши мумкин. Агар риск тақси-моти бўйича музокаралар кейинроққа қолдирилса, лойиҳа
   

сақланиб қолишда тўхтаб қолиши ва сарфланган ҳаражат-лар беҳуда кетиши мумкин.

Риск тақсимоти нарх келишиш каби операциялардан ҳам муҳимроқ. Жумладан:

0. 
   рискни тақсимлашда уни иштирокчилар зиммасига ало-ҳида-алоҳида ёки умуман бўлиб ташлашни ўзи бўлмайди, чунки бир иштирокчининг ўз вазифасини бажармаслиги бошқаларни ҳам ўзига тортиб кетади ва ҳамма жабр кў-ради. Шунинг учун иштирокчилар манфаатлари мос кела-
   

461

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

диган муҳит яратиш лозимки, улар ўзларини «бир қайиқда» деб билиши керак;

0. 
   ҳар бир иштирокчи қай даражада бўлмасин рискнинг ху-сусий омили бўлиб ҳисобланади, ташаббускор ҳамкор танлашда ҳамкорларнинг бу иш борасидаги тажрибаси, мутахассислиги омилларига эътибор бериши ҳамда ҳамкор-
   

ликнинг иқтисодий аҳволини албатта биринчи навбатда кўриб чиқиш лозим.

Лойиҳавий фаолиятнинг халқаро хусусияти шундан иборат-ки, лойиҳа иштирокчилари турли давлат ҳуқуқчилигига бўйсу-нишлари ҳамда халқаро ташкилотлар статусларига эга бўлиш-лари мумкин.

Лойиҳавий фаолиятнинг интернационаллашуви халқаро меҳ-нат тақсимотини чуқурлашиши билан трансмиллий компа-нияларни жаҳон иқтисодиётидаги ўрнини кучайтириш, лойиҳа-ларни қўллаб-қувватлашда халқаро молия институтларнинг аҳа-миятини ўсиши билан шартланади. Лойиҳавий фаолиятнинг хусусиятлари юқорида эслатиб ўтилган риск-менежмент бос-қичларида ўз аксини топади. Хусусан:

0. 
   рискларни идентификациялаш, яъни таҳлил омилларини аниқлаш, риск кўринишларини, босқичларини риск ўсиши мумкин бўлган шароитда аниқлаш мумкин;
   
1. 
   рисклар турли туманлиги (ҳар бир лойиҳа учун)га қарамай, бир хил турдаги лойиҳаларда юзага келадиган рисклар етарли даражада андозалашган;
   
2. 
   рискнинг таҳлилий жараёнини расмийлаштириш учун турли риск матрицалари ишлаб чиқилган, уларда лойиҳа-
   

вий рискларни кўринишлари ечимлари, соҳалари ва улар-ни амалга ошириш вақтлари кўрсатилган.

Лойиҳавий фаолиятда рискни баҳолашда асосан қуйидаги усуллардан фойдаланилади:

0. 
   «лойиҳанинг таъсирчанлик таҳлили»дан фойдаланилади. Унга кўра «зарарсизлик нуқта»сини аниқлаш, барқарор-ликни текширишни аниқлаш кўзда тутилди. Таъсирчанлик таҳлили, лойиҳанинг таъсирчанлик даражаси, лойиҳада белгиланган ўхшаш параметрлардан бирини ўзгариши, лойиҳа таъсирчанлигини қай даражада ўзгаришини аниқ-лаб беради.
   

462

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

0. 
   «зарарсизлик нуқта»сини аниқлаш, яъни бу усул ёрдамида маҳсулот сотувидан келиб тушган фойда ва уни ишлаб чи-қаришга кетган харажатларни тенглиги яъни сотув ҳаж-мини аниқлаш мумкин. Зарарсизлик нуқтаси таҳлили лойиҳавий қудрат ёки ишлаб чиқариш ҳажмини аниқлаш учун хизмат қилади.
   

0. 
   барқарорлик назорати усули лойиҳа иштирокчилари учун бирмунча хавфли бўлган лойиҳани ўсиш сценарийсини иш-
   

лаб чиқаришни кўзда тутади.

Тадбиркорлик фаолияти риски ёки бизнес-риск (BR) – ўзига хос ва макроиқтисодий омиллар таъсири натижасида вужудга келадиган ҳамда молиялаштириш усулидан қатъий назар, ҳар қандай инвестиция лойиҳасига хос бўлган кутилаётган натижа-лар олишнинг ўзгарувчанлиги билан тавсифланадиган барча риск турларини қамраб олади.

Молиявий риск (FR) – акциядорларга (мулк эгаларига) юкла-надиган, корхона мажбуриятларини тўламаслик билан боғлиқ қўшимча риск.

Инвестиция лойиҳаларини амалга оширишдан олдинги тад-қиқотларда узоқ муддатли инвестициялар фоиз рисклар миқ-дори қуйидаги усуллар асосида ҳисобланади ва баҳоланади

(13.11-расм):

0. 
   инвестицион жалб этувчанлик таҳлили (sensitivity analysis);
   

0. 
   зарарсизлик даражаси таҳлили (break - even analysis);
   

0. 
   эҳтимолий тақсимотлар таҳлили;
   

0. 
   имитация моделлари таҳлили (Monte Carlo simulation ana-lysis);
   

0. 
   субъектив рискни тартибга солиш жараёнлари (adjusting the payback period, risk -adjusted discount rate, adjusting cash flows);
   

0. 
   аниқлик эквивалентларидан фойдаланиш (certainty equiva-lent-approach);
   

0. 
   қарорлар иерархиясини таҳлили;
   

0. 
   стандарт оғишлар, сезувчанлик коэффициентлари ҳисоб-ки-
   

тоби.

Корхонанинг умумий риск даражаси тизимли ва диверсифи-кацияланган риск йиғиндиси билан белгиланади.

463

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

Инвестицион жалб этувчанлик таҳлили (sensitivity analysis)

Англосаксон

Зарарсизлик дара-жаси таҳлили (break

0. 
   even analysis)
   

Англосаксон

Эҳтимолий

тақсимотлар

таҳлилиАнглосаксон;

Аниқлик эквивалентла-

ридан фойдаланиш (certainty equivalent-

approach);Англосаксон

Субъектив рискни тартибга солиш жа-раёнлари (adjusting the payback period, risk -adjusted discount rate, adjusting Англосаксонcashflows)

Имитация моделлари таҳлили (Monte Carlo simulation analysis)

Англосаксон

Қарорлар

иерархиясини

таҳлилиАнглосаксон;

Стандарт оғишлар, сезувчанлик коэф-фициентлари ҳисобАнглосаксон-китоби