|
Nai-Fu Chen; Richard Roll; Stephen A. Ross (1986). «Economic Forces and the Stock Market». The Journal of Business, Vol. 59, No. 3, pp. 383-403.
Eugene F. Fama.(1990). «Stock Returns, Expected Returns, and Real Activity». The Journal of Finance, Vol. 45, No. 4, pp. 1089-1108.
МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР
Хорижлик олимлардан бири Д.Бриден1 1979 йилдаги тадқиқоти-да портфель даромадига қараганда аҳоли жон бошига истеъмолнинг ўсиши дисперсияси активларни рискдан олинган мукофот билан мутаносиб тарзда боғланишга эга эканлигини аниқлаб, мазкур мо-делни қўллаш орқали қўшимча долларнинг тўлов қиймати юқори бўлса, истеъмол пасаяди, қўшимча инвестиция қиймати паст бўл-са, оқилона истеъмол юқори бўлади, деган хулосани берди. ССAPM моделининг формуласи қуйидаги кўринишда ифодаланади:
-
ERi = rf + βic(ERm – rf)
|
(7.17)
|
Бу ерда ERi – портфелдан кутилаётган даромад, rf – рисксиз активлар, βic– истеъмол бетаси, яъни жами истеъмолнинг ўзгариши активларнинг қайтимига сезиларли даражадаги таъсири, ERm – фонд бозоридан кутилаётган даромад, ( ERm – rf) эса, бозор рискининг мукофоти.
Бозордаги даромад ва рискдан олинган фойда инвесторлар истеъмолининг ошиши ва рискни диверсификация қилишга олиб келади . (7.17) формуладан кўриниб турибдики, βic тизимли риск бўлиб, у келгусидаги истеъмол билан актив қайтимининг дис-перцияси орқали бозор рискини аниқлайди. Бета (β) истеъмол коэффициенти эса, қуйидаги формула орқали топилади.
cov( ra, истеъмол ўсиш)
βс = –––––––––––––––––––––––––– (7.18)
cov( rm, истеъмол ўсиш)
Таъкидлаш жоизки, ССAPM моделидан фойдаланганда кўпроқ риск инобатга олинади. Агар риск юқори даражаси бўлса, истеъмол паст бўлади ва активларни сотиб олиш даражаси ҳам паст бўла-ди. Бошқача қилиб айтганда, жамғариш даражаси ўсади. Рискли активлардан кутилаётган даромад юқори бўлса, жорий истеъмол қисқаради. Жорий истеъмол қисқарганлиги сабабли, инвесторнинг жорий фойдаси ҳам мос ҳолда камаяди. Натижада, активлардан кутилаётган даромад ҳам қисқаради, бу эса, келгусидаги даромад истеъмолининг қисқаришига олиб келади. Шундан келиб чиқиб, ўзгарувчи омил ҳолатидаги активларнинг ноқулай ўзгариши ин-весторнинг келажакдаги истеъмолига таъсир қилади. Шунинг учун
Breeden, D. (1979). An Intertemporal Asset Pricing Model with Stochastic Consumption and Investment Opportunities, Journal of Financial Economics, Vol.7, No.3, pp. 265–296.
7-боб. РИСКЛАР ВА ИНВЕСТИЦИОН ПОРТФЕЛЛАРНИ БОШҚАРИШ...
инвесторлар риск таъсирининг олдини олиш мақсадида риск учун мукофот кўрсаткичини эътиборга олади.
Э.Фама ва К.Френч1лар молиявий активларни баҳолаш мо-делида илмий изланишлар олиб бориб, уч омилли молиявий ак-тивларни баҳолаш моделини яратдилар. Улар анъанавий САРМ моделига иккита қўшимча ўзгартириш киритдилар. Биринчиси, ўзгариш ҳажми омили, яъни компаниянинг бозордаги капитал-лашуви (Market equity) МЕ бўлса, иккинчиси, МЕ нисбати ко-эффициенти. BE (book equity) – бу акциядорлик капиталининг баланс қиймати, яъни акциядорлик капиталини баланс қиймати-дан имтиёзли акцияларининг қиймат ўртасидаги фарқига тенгдир. Улар киритган иккита ўзгарувчи молиявий активларни баҳолаш моделининг ривожланишига ва акциялардан кутилаётган даромад-ни тўғри аниқлашга хизмат қилди. Бу ўзгаришлар қимматли қоғоз-ларнинг асосий рискини ҳисобга олган ҳолда, ундан кутилаётган да-ромадни аниқ баҳолайди. Бу икки омилларга асосланган ҳолда ки-чик айирилган катта SMB (small minus big) ва юқори айирилган қуйи HML (high minus low), деб номланган иккита портфелни яратдилар.
Компаниянинг бозордаги капитали бу – компания акцияла-рининг нархини t йилнинг июнь ойи охирида чиқарилган акция-лар сони кўпайтмасига тенглигини эътиборга олиб, BE/ME, унга кўра t–1 йил декабрнинг охиридаги компания активларини ба-ланс қиймати BE, t –1 йил декабрнинг охиридаги компания актив-ларининг бозор қиймати ME сифатидаги икки омилга бўлишди.2
Ўз навбатида, Э.Фама ва К.Френчларнинг уч омилли молиявий активларни баҳолаш моделидаги учта Rm –Rf, SMB ва HML каби омиллари бўлиб, уларинг фикрига кўра, ушбу омиллар бозордаги тизимли рискни тўғри баҳолай олади. Шу билан бирга, Э.Фама ва К.Френч Нью-Йорк фонд биржаси (NYSE), Америка фонд биржа-си (AMEX) ва Насдак (NASDAQ) фонд биржаларидаги молиявий компанияларнинг акцияларини ва баланс активлари салбий бўлган компанияларнинг акцияларини 1963 йил июлдан 1991 йил декабрга-ча бўлган маълумотларни тўплаб, уч омилли модел асосида таҳлил ўтказдилар. Фама ва Френчларнинг уч омилли модели қуйидаги кўринишга эга:
Fama, E. and French, K., (1992), «The cross-section of expected stock returns». Journal of Finance, Vol. 47, No. 2 pp. 427–465.
Ўша манба, pp. 3–56.
МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР
E( Ri) – Rf = βimE( Rm – Rf) + βiSMNE( SMN) + βiHMLE( HLM) (7.19)
Бу ерда, E(Ri) – i портфелдан кутилаётган даромад , Rf – риск-сиз фоиз кўрсаткичи, E(R m – Rf) – рискдан мукофот ёки бозор-даги ортиқча кутилаётган даромад, E(SMN) – ҳажм омилининг кутилаётган даромади, яъни компаниянинг катта-кичиклигини кўрсатувчи кўрсаткич, E(HLM) – BE/ME омилидан кутилаётган даромад . βim, βiSMN ва βiHMLлар эса, учта ўзгарувчининг коэффици-ентлари ҳисобланади.
Ушбу коэффициентлар динамик қаторларда регрессион таҳ-лил орқали топилади. Уч омилли молиявий активларни баҳолаш модели тизимли риск ва акциялардан кутилаётган даромад ўрта-сидаги муҳим боғланиш борлигини кўрсатиб беради. Тадқиқотчи ва амалиётчилар томонидан ушбу модель ривожланган мамлакат-ларнинг фонд бозорларида қўлланилганда юқори самарага эга эканлиги аниқланган.
Фикримизча, мамлакатимиз фонд бозоридаги конъюнктура-дан келиб чиққан ҳолда, фонд бозори акцияларидан кутилаёт-ган даромадни аниқлашда анъанавий САРМ моделидан фойда-ланиш яхши самара беради, чунки фонд бозоридаги олди-сотди шартномалари акциянинг қийматига юқори таъсир кўрсатади.
Бизнинг фикримизча, бу модел орқали ривожланаётган мамла-катлар фонд бозоридаги рискни ўлчаш имконияти мавжуд. Сабаби, ривожланаётган мамлакатлар фонд бозорларида қимматли қоғоз-ларнинг қийматга, бозордаги ва иқтисодиётдаги ҳолатларига таъ-сир қилади. Натижада, акциялардан кутилаётган даромад бозорда-ги кўрсаткичларга бевосита боғлиқ эканлиги яққол намоён бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
