Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

ТТХИ – бу хорижий капиталнинг узоқ муддатли киритилиши бўлиб, инвестор ташкил қилаётган фирма акциялари ёки акцио-нер капиталига тўла эга бўлиш ёки камида 10 фоизи хўжалик фаолиятининг таъсирчан назорат қилинишини таъминлайди.

Бевосита инвестициялар – капиталнинг тўғридан-тўғри экспор-ти бўлиб, инвестиция киритувчига шу корхона устидан назорат қи-лиш ҳуқуқини беради. Бунда корхона асосий компаниянинг хо-риждаги шахобчасига айланади. Бевосита хорижий инвестиция (БХИ)лар асосан хусусий тадбиркорлик капитали шаклида бўлади.

Халқаро статистикада инвестицияларни БХИлар турига ки-ритиш бўйича турли ёндашувлар мавжуд. Хорижий инвесторлар томонидан назорат қилиш ҳуқуқини белгиловчи кўрсаткич си-фатида улар эга бўлган акционерлик капиталининг ҳиссаси кўр-саткичидан фойдаланилади. Бу кўрсаткич АҚШда 10%, Франция ва Буюк Британияда 20% гa яқин, Германияда 25%дан 50% гача, Ўзбекистонда эса 49% даражасида белгиланган. Шунингдек, шу корхонанинг бошқарувида бевосита амалга оширилаётган ин-вестицияларнинг узоқ муддатли эканлиги ҳам унинг муҳим бел-гиларидан биридир. Инвестициянинг бу кўриниши таваккал-чиликни, инвестициялардан фойдаланиш самарадорлиги учун масъулиятни давлат ва аҳоли зиммасига юкламасдан, балки улар-ни тадбиркорлик тизимлари ўртасида тақсимлашнинг энг яхши ва синалган усули ҳисобланади.

БХИ борасидаги яна бир ёндашув бу турдаги инвестициялар-ни фақат мулкчилик кўлами билан, яъни акционерлик капиталида-ги улуши билан боғлиқ, деб кўрсатади. Унга мувофиқ БХИларни:

а) хорижда акцияларни сотиб олиш орқали; б) фойдани қайта инвестициялаш ёрдамида;

485

МОЛИЯ БОЗОРИ ВА ИНВЕСТИЦИЯЛАР

в) фирма ички қарзлари ва қарздорликлари орқали амалга ошириш мумкин.

Кўпчилик иқтисодчилар бу шакллар етарли эмас, деб ҳисоб-лашади ва асосли равишда турли хил ноакционер шакллар орқали бу рўйхатни давом эттиришади (субконтрактлар, бошқарув кели-шувлари, франчейзинг, лицензион келишувлар ва бошқалар).

БХИларнинг шакл ва усулларига боғлиқ тушунчалар билан боғлиқ турли ёндашувларнинг кўпайиши қатор муаммоларни келтириб чиқарди. Бу муаммолар умумбашарий характерга эга бўлиб, ностандарт ёндашувлар ечимини талаб этади.

Бевосита инвестициялар икки гуруҳга бўлинади:

0. 
   Трансконтинентал капитал қўйилмалар.
   

0. 
   Трансмиллий қўйилмалар.
   

Трансконтинентал капитал қўйилмалар инвестиция киритиш учун қулай бозор шароити бўлган ҳолда бошқа бир давлат ёки континентдан инвестиция экспортини амалга оширишдир. Асо-сий мақсад – бозорни эгаллаш ва шу континентда янги ишлаб чиқаришни ташкил этиш.

Трансмиллий капитал қўйилмалари асосан қўшни давлатлар-да амалга оширилади. Бундан асосий мақсад – бош компания-га нисбатан қилинадиган капиталнинг ҳаракатини минимум да-ражада амалга ошириш.

Бевосита инвестициялар икки мақсадга йўналтирилади:

0. 
   Янги компания ташкил этиш.
   

0. 
   Банкрот бўлган компанияларни харид қилиш.