Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. У. Бурханов, Х. Х. Худойқулов

13.5. Инвестицион рисклар ва уларни


баҳолаш усуллари

Инвестиция лойиҳаси капитал ва жорий харажатлар, ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотиш ҳажми, маҳсулот нархи ва лойиҳани аниқ белгиланган бажариш муддатига асосланиб ишлаб чиқилади. Ушбу ишларнинг сифати ва асослилигидан қатъий назар, лойиҳани амалга ошириш билан боғлиқ жараёнларнинг келажакдаги ривож-ланиши ҳар доим ҳам ноаниқ бўлади. Шу сабабли, инвестициялар-ни лойиҳалаштириш амалиётида ноаниқлик ва рисклар ҳисобга олинади.

Ноаниқлик деганда келажакда муайян воқеалар ривожла-нишидаги ноаниқлик ҳолати, корхона ривожланишининг асо-сий кўрсаткичлари ва миқдорларини, шу жумладан инвестиция лойиҳасини амалга оширишда аниқ башорат қилишнинг мум-кин эмаслиги тушунилади. Ноаниқлик – бу бир томондан, ҳар қандай тадбиркорлик фаолиятининг воситаси бўлган объектив ҳодиса, бошқа томондан, ҳар қандай тадбиркорнинг доимий «бош оғриғи» учун сабабдир. Ноаниқликни тўлиқ йўқ қилиш, яъни бизнесни самарали юритиш учун шарт-шароитларни яратиш ҳар бир тадбиркор учун муҳим вазифадир.


Риск деганда баъзи бир исталмаган воқеа юз бериши мумкин-лиги тушунилади. Тадбиркорлик фаолиятида риск одатда корхона ўз ресурсларининг бир қисмини йўқотиши, режалаштирилган даромаднинг камайиши ёки маълум ишлаб чиқариш ва молиявий

454

13-боб. ИНВЕСТИЦИЯ ЛОЙИҲАСИ ВА УНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ

фаолият натижасида қўшимча харажатлар пайдо бўлиши билан белгиланади. Риск – бу бозор муҳитининг ўзгармас хусусияти-дир. Рискнинг асосий турлари қуйидагилардан иборат:

0. 
   компаниянинг мижоз олдидаги мажбуриятларини бажара ол-май қолиш эҳтимоли билан боғлиқ ишлаб чиқариш риски;
   
1. 
   компания фаолиятини молиялаштириш учун қарз маблағла-ридан фойдаланиш натижасида компаниянинг инвесторлар олдидаги молиявий мажбуриятларини бажара олмай қолиш билан боғлиқ молиявий риск;
   
2. 
   ўз ва сотиб олинган қимматли қоғозлардан иборат бўлган инвестицион ва молиявий портфелнинг мумкин бўлган амортизацияси билан боғлиқ инвестицион риск;
   
3. 
   фонд бозорида фоиз ставкалари ва валюта курсларининг ўзгариши билан боғлиқ бозор риски;
   
4. 
   мамлакатдаги беқарор сиёсий вазият туфайли тадбиркорлар ва инвесторлар учун мумкин бўлган йўқотишлар билан боғлиқ бўлган сиёсий риск. Янги сиёсий партияларнинг ёки янги ҳаракатнинг ҳокимиятга келиши, инвестицион фаолиятни тартибга солувчи қатор иқтисодий қонунларнинг ўзгаришига олиб келиши мумкин. Солиқ имтиёзлари бекор қилиниши ва ҳукумат устуворлиги ўзгариши мумкин.