Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев

Ҳимоялаш функцияси орқали кредитларнинг фоизи тижорат банки маблағларини инфляция ёки бошқа салбий таъсирлардан ҳимоялайди. Бундай шароитда банк операциялари бўйича фоизлар ва унинг даражаси таъсир қилувчи иқтисодий омиллар таъсиридан келиб чиқиб аниқланади.


10.2. Банк кредити баҳоси шаклланиши бўйича хориж тажрибаси
ва ундан Ўзбекистон амалиётида ижодий
фойдаланиш имкониятлари

Ривожланган мамлакатлар банк амалиётида кредит баҳосини шакллантириш банкнинг жалб қилинган ресурслари қиймати, кредит риски даражаси, кредит амалиёти харажатлари, Марказий банкнинг пул-кредит сиёсати, кредитга бўлган талаб ва таклиф, рақобат каби омиллар таҳлилига асосланади. Ривожланган мамлакатлар банк амалиётида кредит баҳосини белгилаш турли босқичларда ва чуқур таҳлиллар асосида олиб борилади. Чунки кредит баҳосини бундай чуқур таҳлил қилишдан асосий мақсад банк кредит операцияларининг самарадорлигига эришиш ва банкнинг стратегик мақсадларини амалга ошириш ҳисобланади.

Хорижий мамлакатлар банк амалиётида кредит баҳосини белгилашда бир қанча моделлар қўлланилади. Бу моделлар банк фаолиятининг хусусиятлари, кредитлаш усуллари, мижозларни тоифаларга ажратиш ва бошқа жиҳатлари асосида амалга оширилади. Бизнинг адабиётимизда асосан АҚШ тижорат банклари амалиётида кредит баҳосини белгилашда фойдаланиладиган методлар ва моделларга тўхталиб ўтамиз. Кредит тизими ривожланган мамлакатларда кредит баҳосини белгилашда қуйидаги моделлардан кенг фойдаланилади:
– «Қиймат плюс» модели;
– «Баҳо етакчилиги» модели;
– «Қиймат – фойда» модели.
«Қиймат плюс» модели. Тижорат банкларида кредит баҳоси шаклланишининг оддий модели «Қиймат плюс» бўлиб, бунда банк томонидан жалб қилинадиган маблағлар ва кредит амалиёти бўйича банкнинг операцион харажатлари ҳисобга олинган ҳолда кредит баҳоси шакллантирилади. Мазкур модел бўйича кредит баҳосининг шаклланишида қуйидаги компонентлар ҳисобга олинади ва уларнинг йиғиндиси сифатида умумий қиймат аниқланади:
– банк учун қарз олувчини кредитлаш мақсадида жалб қилинган маблағлар қиймати;
– банк операцион харажатлари, шу жумладан кредит бошқармаси ходимларининг ойлик иш ҳақлари, кредитни расмийлаштириш, ҳисобварақ очиш, кредит мониторинги ва кредитни сўндирилиши билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар;
– бажарилмаслиги мумкин бўлган мажбуриятлар риски даражасига тўлов (банкнинг риск устамаси);
– кредит бўйича банк маржаси ёки банкнинг оладиган минимал даромади.
Буни қуйидаги формула орқали ифодаланади: