|
15.2.2. Биринчи жаҳон уруши ва ундан кейинги давр
(1914 – 1926 йй).
Классик олтин стандарти пул тизими мукаммал бўлиб, ҳозирги кунгача инсонлар ундан самаралироқ ва қулайроқ пул тизимини ўйлаб топа олишмаган. Ўз навбатида “Агар олтин стандарти мукаммал амал қилган бўлса, нима учун муомаладан йўқолди деган савол туғилади.” Бунинг асосий сабаби, давлатнинг пул тизимига аралашувининг ортиши ва банкларнинг ўз мажбуриятларини тўлиқ бажармаслиги оқибатида пул тизимининг издан чиқишидир. Биринчи жаҳон уруши натижасида урушда иштирок этган барча давлатларда харажатларнинг ошиши натижасида пул таклифини ҳаддан зиёд кўпайтиришга мажбур бўлдилар. Ўзаро урушда иштирок этаётган мамлакатларда инфляция даражаси шу даражада юқори эдики, улар харажатларни қоплаш мақсадида эмиссия қилинган қоғоз пуллар олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар билан таъминланмаган эди. Шу тариқа ушбу давлатлар олтин стандартидан воз кечдилар ва ўзларини банкрот деб эълон қилдилар.
Урушда иштирок этган давлатлар ичидан фақатгина АҚШда долларнинг таклифи белгиланган меъёридан орттирилмади. Ўз вақтида бошқа давлатларда девальвациянинг ортиши, ўзаро турли валютавий тўсиқларнинг юзага келиши, божхона тарифлари ва квоталарининг жорий қилиниши натижасида халқаро савдо ва инвестиция фаолияти издан чиқди, бу эса мамлакат пул тизимига жиддий салбий таъсир кўрсатди. Инфляция оқибатида Англия фунти, Франция франки, Германия маркаси олтинга нисбатан қадрсизланди. Бу ҳол кейинчалик долларнинг ҳам олтинга нисбатан курсини тушишига олиб келди. Ушбу вазиятда дунё пул тизими инқирозга учраган ва дунёнинг етакчи экспертлари ва сиёсатчилари иқтисодий барқарорликни таъминловчи олтин стандартига қайтиш устида бош қотираётган эди.
15.2.3. Олтин қуйма ва олтин девиз стандарти
(1926 – 1931 йй.)
Биринчи жаҳон уруши натижасида жаҳон валюта тизими инқирозга учраган эди. Урушдан кейинги даврга келиб, мамлакатлараро валюта – пул тизимини йўлга қўйиш мақсадида олтин стандартини жорий қилишнинг имкониятларини кўриб чиқиш заруриятини юзага келтирди. Ўша даврда юзага келган вазият шуни тақозо этар эдики, европа мамлакатлари пулларини олтинга нисбатан қадрсизланишидан келиб чиқиб, валюта курслари ўртасидаги нисбатни пул таклифи ва нархлар даражасига боғлиқ равишда қайтадан ўрнатиш керак эди. Чунки, агар урушдан олдинги даврда фунт стерлинг 4,86 долларга тенг бўлган олтин бирлигига айрибошланган бўлса, уруш сўнгида инфляция оқибатида валюта бозоридаги фунт стерлингнинг курси 3,50 долларгача тушиб кетди. Бошқа давлатларни пуллари ҳам шу тариқа қадрсизланган эди. Шунинг учун Буюк Британия олтин стандартига қайтадиган бўлса, фунтнинг ҳақиқий қиймати 3,50 доллар нисбатида белгиланишини талаб этар эди. Ўз навбатида олтин стандарти амал қилиши
учун барча давлатлар ушбу ҳолатга рози бўлиши керак эди. Лекин бу борада мамлакатларнинг бир тўхтамга келиши қийин бўлди. Масалан, Буюк Британиянинг камчилиги шунда эдики, нафақат олтин стандартини қайта тиклаш, балки фунтнинг аввал амалда бўлган 4,86 доллар даражадаги курсига қайтариш эди.71
Буюк Британиянинг бундай сиёсати дунёнинг молиявий маркази бўлган Лондоннинг обрўсини сақлашга қаратилган эди. Буни амалга ошириш учун Буюк Британия энг аввало пул таклифини камайтириш ва товарлар нархини пасайтиришга эришиши керак эди. Лекин, фунт курси 4,86 долларга тенглашган ҳолда Буюк Британия товарларларини жаҳон бозоридаги нархи ортиб рақобатбардошлигига салбий таъсир кўрсатар эди. Касаба уюшмалари таъсирининг ортиши ва давлат томонидан ишсизлик учун нафақаларни жорий қилинганлиги пул таклифини камайтириш имконини бермас эди. Дефляцияни амалга ошириш (пул таклифини камайтириш билан аҳоли номинал даромадларини пасайтириш) учун Буюк Британия ижтимоий ҳимояга асосланган давлат қуриш назариясидан воз кечиши ёки айрим “ижтимоий кафолат”ларни музлатиши керак эди. Бунинг ўрнига Буюк Британия ижтимоий ҳимояга асосланган давлат дастурларини бажариш мақсадида пул таклифини янада орттириб борди, ўз навбатида инфляция даражаси ҳам ўсиб борди.
Йигирманчи асрнинг 20 йилларга келиб, Буюк Британияда инфляция ва ишсизлик даражаси юқори нуқтага келган, мамлакат экспорт ҳажми ҳам тушиб кетган эди. Бу даврда бошқа европа давлатларида иқтисодий ўсиш кузатилаётган эди. Шунинг учун Буюк Британияда қабул қилинган қарорлардан воз кечмаган ҳолда юзага келган вазиятдан чиқиш муаммоси кўндаланг турган эди. Шу мақсадда 1922 йили Генуя шаҳрида бўлиб ўтган конференцияда Буюк Британия янги пул стандарти бўлган олтиндевиз стандартини таклиф қилди.
О принципиальной ошибке Великобритании и ее последствиях, пришедших к депресии 1929 г., см.:
Robbins L . The Great Depression. New York: MacMillan, 1934.
Дунё мамлакатлари ичида АҚШда классик олтин стандарти сақланган бўлиб, Буюк Британия ва бошқа европа мамлакатлари 1926 йилга келиб классик олтин стандартига тенглаштирилган янги пул тизимига ўтишди. Унга кўра Британия фунти ва бошқа валюталар олтин тангаларга эмас, балки фақатгина йирик ташқи савдони амалга оширувчилар учун олтин қуймаларга айрибошланар эди. Буюк Британия ва бошқа Европа мамлакатлари фуқаролари кундалик ҳаётда олтин тангалардан фойдалана олмас эдилар. Бу банк кредитларини ва инфляцияни рағбатлантиришга хизмат қилар эди. Янги олтиндевиз стандартига асосан Буюк Британия фунтни сўндиришда олтин билан бирга доллардан ҳам фойдаланар, бошқа давлатлар эса ўзларининг валюталарини олтинга эмас, фунтга айирбошлар эдилар. Шу йўл билан аксарият мамлакатларда миллий валюталар курси сунъий оширилди ва олтин стандартига қайтишди. Натижада олтинга асосланган молиявий пирамида ташкил топди. Унинг асосини қисман фунт билан таъминланган Европа минтақаси валюталари, қисман доллар билан таъминланган фунт, қисман олтин билан таъминланган доллар ташкил этган ва бу “олтиндевиз стандарти” деб аталди, доллар ва фунт эса “таянч валюталар” ҳисобланган.
Буюк Британия иқтисодиётида пул таклифи ҳамда кредит ҳажмининг ортиши ҳисобига ташқи савдо балансда тақчиллик юзага келди. Бундай вазиятда олтин стандарти инфляцияни чеклашга хизмат қилмай қўйди. Олтиндевиз стандарти Буюк Британияга миллий валюта таклифини ошириш ва инфляция даражасини ошишига шароит яратган. Европанинг бошқа давлатлари фунтни олтин билан қоплашни талаб қилмас эди. Шу тариқа Европа ва Буюк Британияда инфляция даражаси таборо чуқурлашаётган, ташқи савдо камомади ортиб бораётган эди. Ундан ташқари, Буюк Британия мамлакатдан олтин ва долларни чиқиб кетишини олдини олиш мақсадида АҚШ Федерал захира тизимининг доллар таклифини оширишига эришган эди.
Олтиндевиз стандартининг алоҳида хусусияти шунда эдики, у узоқ муддат амал қилиши мумкин эмас эди. Чунки ушбу молиявий пирамиданинг
издан чиқиши қочиб бўлмас ҳақиқат бўлган. АҚШ, Франция ва бошқа давлатлар иқтисодиётида катта ҳажмда таъминланмаган Буюк Британия фунт стерлинги йиғилди. 1931 йилда Европа мамлакатларида инфляция даражаси юқорилигидан Франция "қаттиқ пул" сиёсатини олиб борди ва Буюк Британиядан иқтисодиётда йиғилган фунт стерлинг ўрнига олтин айирбошлашни талаб қилиши европа банкларини банкрот бўлишига олиб келди. Бу эса Буюк Британияни бутунлай олтин стандартидан воз кечди. Бунинг натижасида барча Европа мамлакатлари ўзини банкрот деб эълон қилдилар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
