Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев

18.2. Банк инқирозларининг салбий оқибатлари,
уларнинг турлари ва шакллари

Мамлакат иқтисодиётига банк инқирозларининг таъсирини аниқлаш учун уларнинг таъсир доиралари, шунингдек, уларни юзага келтирувчи омилларини таҳлил қилиш керак.

Оқибатларига кўра, банк инқирозларини уч гуруҳга ажратиш мумкин: микроиқтисодий даражада таъсир этувчи, макроиқтисодий даражада тарқалувчи, иқтисодиётнинг демонетизацияси ва инфляция даражаларининг ошишига олиб келувчи бюжет-молия тизимининг маштабли нобарқарорлигига олиб келади.
Иқтисодиётда банк инқирозларининг сальбий оқибатлари Каминский ва Рейнхартлар⁸⁸ томонидан эмпирик тадқиқ этилиб, уларнинг фикрича банк инқирозларининг оқибатлари қуйидагилардан иборат:
- депозитларнинг олиниши;
- пулга бўлган талабнинг пасайиши;
- депозитларга нисбатан пул оқимларининг ўсиши;
- кредитлаш ҳажмининг пасайиши;
- фоиз ставкаларининг ўсиши;
- М2 агрегатининг ўсиши ва иқтисодий фаолликнинг тушиб кетиши.
Баъзи бир ривожланаётган мамлакатларда банк бошқаруви бир киши қўлида бўлса ва банклар шахсий “ҳамён” ёки саноат гуруҳларининг пирамида схемаси функцияларини бажарганда бу шароитлар ёмонроқ натижалар ҳам келтириши мумкин эди. Бу шароитларда ўз мижозларини кредитлаш “инсайдерлик” маҳфий маълумотлар асосида операция амалга оширилади ва очиқдан очиқ қаллоблик жазоланмай қолаверади. Шундай қилиб, давлат банклари тижорат тамойилларига асоланмаган, балки сиёсий мезонларига асосланган "асосий агентлик"ка айланиб, бошқа юқори даражадаги бошқарувга эга банкларнинг ички муҳити, шунингдек, молиявий барқарорликка таҳдид солади.
Банк инқирозларининг қуйидаги турлари мавжуд:
Банк инқирозининг биринчи турини бюджет харажатларининг миқдоридан қатъий назар микроиқтисодий даражадаги инқироз дейиш мумкин. Бундай ҳолатда чекланган миқдордаги банкларнинг банкрот бўлиши бутун молиявий тизимга кескин таъсир кўрсатмайди ҳамда йирик миқёсдаги макроиқтисодий пасайиш кузатилмайди. Бунга мисол сифатида АҚШ (1984-1991 йй.), Швеция (1990-1993 йй.), Финландия (1991-1994 йй.) ва Франция(1991-1998 йй.)даги банк инқирозларини келтириш мумкин.
Банк инқирозининг иккинчи турини ўта салбий оқибатларга олиб келувчи макроиқтисодий даражадаги инқироз дейиш мумкин. Мисол учун, Чилида (1981-1984 йй.) юз берган банк инқирози ЯИМнинг 13 % пасайишига олиб келди. Банк секторининг аксарият қисми миллийлаштирилиб, ҳанузга қадар давлат харажатлари тўла компенсация қилинмаган. Мазкур турдаги инқирозларни бартараф этиш учун сарфланадиган маблағлар ЯИМнинг 15-20%ини ташкил этиши мумкин.
Банк инқирозининг учинчи тури молия-бюджет тизимининг нобарқарорлиги, юқори инфляция ва иқтисодиётни демонетизация қилиш каби хусусиятлар билан ҳарактерланади⁸⁹.
Юқорида келтириб ўтилган банк инқирозларининг турлари билан бир қаторда уларнинг қуйидаги намоён бўлиш шакллари ҳам мавжуддир: