Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазилиги

4. Меҳнатга ҳақ тўлаш тизимлари

Меҳнатга ҳақ тўлаш тизимлари – бу меҳнатнинг миқдор натижалари ва сифатига (унинг мураккаблиги, интенсивлиги, шарт-шароитларига) боғлиқ равишда иш ҳақини белгилаш механизмидир.
Меҳнатга ҳақ тўлаш ишбай ва вақтбай тизимларидан иборатдир .5-расм).




5- расм. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг шакллари


Иш ҳақининг ишбай тизими вақт бирлиги ҳисобига бажарилган иш миқдори ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган меҳнатга ҳақ тўлашга асосланган. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай усулини қўллаш учун:
• меҳнатни нормалаш;
• меҳнат сарфини ҳисобга олиш;
• меҳнат натижасини ҳисобга олиш;
• меҳнат унумдорлигини аниқлаш талаб этилади.
Уларнинг ҳар бири ўз хусусиятлари, афзаллик ва камчиликларига эга¹¹.
Иш ҳақининг ишбай усулини:
• бевосита ишбай;
• ишбай-мукофотли;
• ишбай-прогрессив;
• билвосита ишбай;
• аккорд;
• аккорд-мукофотли шакллари тарзида ташкил этиш мумкин.
Бевосита ишбай шаклида иш ҳақи амалда бажарилган иш(кўрсатилган хизмат)га белгилаб қўйилган нормаларга мувофиқ ишлаб чиқилади:


Ии = Би (Кх) х Им;


бунда: Ии – ишбай иш ҳақи;
Би (Кх)- бажарилган иш (кўрсатилган хизмат);
Ин – ишбай нормаси.


Хўжалик юритувчи субъектларда меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-мукофотли шакли энг кўп қўлланилади. Иш ҳақининг бу шакли бевосита ишбай иш ҳақига бажарилган иш (кўрсатилган хизмат) сифати, тезкорлиги, мижозлар томонидан шикоятлар йўқлиги ва ҳоказоларга мукофот тўланишини назарда тутади.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай-прогрессив шаклида иш ҳақи белгилаб қўйилган нормалар қанча кўп ошириб бажарилса, иш ҳақи шу миқдорда прогрессив ошиб боради.
Меҳнатга ҳақ тўлашнинг билвосита ишбай шакли, одатда, ёрдамчи ишларни бажарувчи ходимлар – чилангарлар, созловчилар, таъмирловчилар, уста ёрдамчилари ва шу кабиларга иш ҳақи тўлашда қўлланилади. Бунда асосий ишлаб чиқариш ходимлари иш ҳақи фондининг муайян қисми бу ёрдамчи ходимларга ажратилади.
Иш ҳақининг аккорд шакли асосан қурилишларда қўлланилади. Бунда бажариладиган иш ҳажми учун аниқ иш ҳақи миқдори белгилаб қўйилади. Иш ҳақининг аккордли–мукофотли шаклидан белгиланган иш ҳажмини сифатли, муддатидан илгари бажарганлик учун мукофотлаш кўзда тутилади.