Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Танлаб ҳикоя қилиш ва баён.Танлаб ҳикоя қилиш матндан тор мавзуга, кичик сўроққа оид қисмини 
танлаб қайта ҳикоялашдир. Масалан, ўқилган матндан фақат персонажнинг ташқи кўриниши 
тасвирланган қисмнигина қайта ҳикоя қилиш, фақат икки персонажнинг учрашиш манзарасини қайта 
ҳикоялаш, фақат табиат тасвирини ҳикоя қилиш каби. 
Танлаб қайта ҳикоялашнинг турлари:1. ´қилган матн қисмини ёки бир воқеани унга чизилган расм 
асосида ҳикоя қилиш. 
2. Уқитувчи топшириғи ёки сўроқ асосида алоҳида эпизодни ҳикоя қилиш.
3. Танлаб ҳикоя қилишнинг мураккаброқ тури берилган мавзу бўйича матннинг турли қисмларидан 
олинган парчаларни ҳикоя қилиш ҳисобланади. Танлаб ҳикоя қилиш учун ўқувчи матнни бошидан 
охиригача қайта ўқиб чиқишга ёки ёдга туширишга, керакли материални йиғишга тўғри келади. Бунинг 
учун ўқувчиларга матнни ичда ўқиш топширилади ёки овоз билан танлаб ўқиш топшириғи берилади. 
Бундай танлаб ҳикоя қилиш баъзан ёзма баён сифатида ўтказилади. 
Кисқартириб қайта ҳикоялаш ва баён.Матн мазмунини қисқартириб қайта ҳикоялаш ва баён ёзиш 
мураккаб логик усуллардан фойдаланишни талаб қилади, шунинг учун ҳам у тўлиқ ёки матнга яқин қайта 
ҳикоялаш ва баёнга нисбатан қийин; бунда матндан иккинчи даражали ўринларини тушириб қолдириб, 
асосий, муҳим ўринларини танлаб ҳикоя қилинади. Бунинг учун ўқувчининг ўзи матннинг асосий 
мазмунини аниқлаши, боғланишли, изчил қайта ҳикоялаши, унинг ҳикояси матнни қисқартиш тарзида 
бўлмаслиги, ўзлаштирилган матннинг асосий мазмунини ўз сўзлари билан бера олиши зарур. Қисқартириб 
қайта ҳикоялашга ўргатиш учун баён мазмунини қисқартириб тузиш осон бўлган ҳикоя тарзидаги матн 
танлаш тавсия этилади. Қисқартириб қайта ҳикоялаш элементлари 1 - синфдан киритилади. Уқилган матнни 
таҳлил қилиш жараёнида болалардан унинг бир қисмини қисқа - бир гап билан айтиш сўралади. Кейин 
ўқувчиларга матннинг икки қисмини, ниҳоят, бутун матнни қисқартиб қайта ҳикоялаш тавсия этилади.
Болалар матнни тўлиқ қайта ҳикоя қилишга ўрганганларидан сўнггина матнни қисқартиб қайта 
ҳикоялашга ўргатилади. Қисқартириб қайта ҳикоялаш, ўз навбатида, матн режасини тузиш, яъни матн 
қисмларига сарлавҳа топиш билан боғлиқ, асарнинг асосий мазмунини қисқа ифодалаш эса матн устидаги 

---

аналитик-синтетик ишларнинг натижасидир. Баъзан ўқувчилар асарнинг асосий мазмунини (ғоясини) қисқа, 
бир гап билан ифодалашга ўргатилгач, матн режасини тузишга, кейин матнни қисқартиб қайта ҳикоялашга, 
ундан сўнг матн мазмунини тўлиқ қайта ҳикоя қилишга ўргатилиши ҳам мумкин. 
Қайта ҳикоялаш боғланишли нутқни ўстиришнинг зарурий босқичидир. Бошланғич синфлар она 
тили дастурига кўра, матн мазмунини қисқартириб баён ёзишни 3 - синфда ўргатиш кўзда тутилади. 
Қисқартириб баён ёзишга тайёргарлик матн қисмларига сарлавҳа топиш, матн режасини жамоа б°либ тузиш 
билан боғлиқ ҳолда 2-синфдан бошланади. 
Қисқартириб баён ёзиш учун ўқитувчи ёки ўқувчиларнинг ўзлари матнни бир-икки марта ўқийдилар, 
сўнг матн мазмуни юзасидан суҳбат ўтказилади ва ёзиладиган асосий фикр ҳамда тушириб қолдириладиган 
ўринлар ажратилади. Қисқартириб баён ёзишга оғзаки тайёргарлик жараёнида матн режаси тузилади, луғат 
устида ишланади, гап ва матннинг айрим қисмлари туздирилади. Оғзаки қисқа қайта ҳикоялашдан матнни 
қисқартиб баён ёзишга ўтилади. Қисқартиб баён ёзишга оғзаки тайёргарлик машқлари аста камайтириб 
борилади.