Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

 
Савол ва топшириқлар 
1.Уқувчилар нутқини ўстириш соҳасида мактаб ва ўқитувчи олдига қўйилган асосий вазифаларни 
айтинг. 
2. Бошланғич синф ўқувчиларидан бири нутқининг асосий хусусиятларини текширинг ва қисқа 
ахборот тайёрланг. 
3. П. И. Ивановнинг «Умумий психология» қўлланмасининг (Тошкент, 1967) «Нутқ» бобини ўқинг 
ва нутқ ўстириш методикасида қандай психологик маълумотлардан фойдаланилишини аниқлашга ҳаракат 
қилинг. 
ЛУҒАТ УСТИДА ИШЛАШ МЕТОДИКАСИ 
 
Луғат устида ишлаш лингвистик асоси, вазифалари 
Сўз тилнинг маъно билдирадиган асосий бирлигидир. Сўз ва сўз бирикмаси аниқ нарсаларни,
мавҳум тушунчаларни, эмостияни билдиради. Тплда мавжуд бўлган барча сўз ва ибораларнинг йиғиндиси 
луғат таркиби ёки лексика дейилади. Лексикология ўзбек тилининг луғат таркибини ўрганадиган бўлимдир. 
Лсксикология луғат таркибидаги сўзларнинг нутқда маъно ифодалаш хусусияти, қўлланиш фаоллиги, бойиб 
бориши, баъзи сўзларнинг эскириб, истеъмолдан чиқиб кетиши, маъно кўчиш ҳодисаси кабиларни ўрганади. 
Шу сабабли лексикология луғат устида ишлаш методикасининг лингвистик асоси ҳисобланади. 
Ҳар 
қандай 
нутқий 
баён 
грамматик 
жиҳатдан 
ўзаро 
боғланган, 
мазмунга 
мос 
сўз 
ва 
сўз 
бирикмаларининг 
маълум 
изчилликда 
жойлаштирилишидан 
тузилади. 
Кишининг 
луғати 
қанчалик 
бой 
ва 
ривожланган 
бўлса, 
унииг 
нутқи 
ҳам 
шунчалик 
бой 
бўлади; 
ўз 
фикрини 
аниқ 
ва 
ифодали 
баён 
этишига 
кенг 
имконият 
яратилади. Шунинг учун луғатнинг бойлиги, хилма-хиллиги, ҳаракатчанлиги методикада нутқни 
муваффақиятли ўстиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. 
Ҳозирги ўзбек адабий тили улкан луғат бойлигига эга. Беш жилдлик «Узбек тилининг изоҳли луғати» 
да 80000 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси берилган бўлиб, булар умумий қўлланиладиганларидир. Бунга 
ўзбек тилида нашр этилган турли терминологик луғатларда, ўзбек тили синонимлари, антонимлари, 
фразеологик луғатларида ва турли изоҳли луғатларда берилган сўзлар қўшилса, луғат бойлиги яна минг-
8
Рождественский Н. С, Кустарева В. А. Методика начального 
обучения русскому языку, «Просвещение», М., 1965, 297-бет. 

---

минглаб ошади. Булардан ташқари, жуда кўп сўзлар кўп маънони билдиради. Масалан, шу изоҳли луғатда 
бош сўзининг 40 дан ортиқ асосий ва фразеологизм билан боғланган маънода ишлатилиши берилган.
Мактабда нутқ ўстиришнинг муҳим вазифаларидап бири луғат устида ишлашни яхшилаш, тартибга 
солиш, унинг асоспй йўналишларини ажратиш ва асослаш, ўқувчиларнинг лу²атини бойитиш жараёнини 
бошқариш ҳисобланади. 
Мактабда луғат устида ишлаш методикаси тўрт асосий йўналишни кўзда тутади: