Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим



Download 1,64 Mb.
Pdf ko'rish
bet98/148
Sana21.02.2022
Hajmi1,64 Mb.
#37163
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   148
Bog'liq
strukturno-semanticheskie i kommunikativnye osobennosti passivnyx konstruktsij v tekste

 


 
Олмошни утиш методикаси 
 
Бошланғич таълимда факат кишилик олмошлари урганилади. 4-синфда кишилик олмошлари хакидаги 
дастлабки умумий тушунча берилади; уларнинг келишик кушимчалари билан турланиши ва имлоси 
ургатилади. 
Кишилик олмошлари билан укувчиларни таништиришда предметни номламаслиги, улар факат 
курсатиш учун хизмат килиши билан таништирилади. Бошлангич синфда кишилик олмошларини от билан 
алмашиниб кулланишига алохида тухталинмайди. Чунки мен, сен олмошлари %еч качон от билан алмашиниб 
кулланмайди: мен укияпман, сен укияпсан дейиш мумкин, лекин Салима чикяпман, Салима укияпсан, киз 
тикяпман тарзида кулланмайди. Лекин III шахе кишилик олмоши от билан алмашиниб кулланади: киз 
тикяпти - у тикяпти. Укитувчи кишилик олмошлари билан таништираётганда шунга диккат каратиш 
лозим. Кишилик олмоши хакидаги дастлабки маълумот бадиий асардан келтирилган огзаки нуткка дойр 
мисолларни кузатиш ва тахдил килиш оркали берилади. 
Кишилик олмошларини ургатиш жараёнида укувчиларла куйидаги билим ва куникмалар қосил 
килинади; мен, сен, у, биз, сиз, улар кишилик олмошлари, улар ким сурогига жавоб булади; кишилик 
олмошлари суз туркуми; кишилик олмошлари 3 та шахени бирлик ва купликда ифодалайди; улар 
келишиклар билан турланади; -ни, -нинг кушимчалари мен, сен олмошига кушилганда узакдаги н тушиб 
колади; у олмошига -га, -да, -дан кушимчалари кушилса бир н товуши орттирилади каби билимлар; олмошларни 
нуткда турри ва уринли куллаш, уларни келишикли тқолатда тугри ёзиш, суроклар ёрдамида аниклаш ва фарклаш 
куникмалари зқосил килинади. 
Олмош суз туркуми суҳбат, ярим изланишли муаммоли метод, индуктив методларда тушунтирилади. 
Бу методларнинг кайси бирида тушунтирилса, шунга мое усул ва иш турлари танланади. 
Укувчилар олмошларнинг келишик билан кулланишини хали урганмагани учун дастлабки таништиришда 
бош келишикдаги олмошлар катнашган гап танланади. 
Кишилик олмошларини ургатиш учун куйидаги мисоллар асосида суқбат утказиш мумкин. 
Мен уртокларим билан сухбатлашдим. 
Сен келсанг, мен шу ердаман, деб куй... 
У кела колса, гапларимни айтсам! 
Биринчи гап укитилади. 
- Бу гап кимга тегишли? (Яйрага) 
- Ким сузқбатлашди? (Яйра) 
- Мен сузи қрнига Яйра сузини куйиб айтиш мумкинми? (Йук. 
Болалар куйиб укиб куради ва ишонч хосил килади). қаракатни ким бажаряпти? (Мен). Мен сузи кайси 
сурова жавоб булади? (Ким?) У гапда кайси булак вазифасида келяпти? (Эга). Иккинчи гап укитилади: 
- Бу гапни ким айтяпти? (Яйра) У кимга мурожаат киляпти? 
(Уртогага) Кайси суз уртога сузини билдиряпти? (Сен) Сен сузи качон кулланар экан? (Бирор мурожаат 
килганда кулланади). Сен кайси сурокка жавоб булади? (Ким?) У кайси гап булаги вазифасида келяпти? 
(Эга) 
Учинчи гап юзасидан тахминан куйидагича саволлар берилади: -Бу гап кимга тегишли? (Болага) Бу 
предметнинг номи айтиляптими? (Йук.) Бола сузи урнида кайси суз келяпти? (У) Бу суз качон кулланар экан? 
(Фикр бирор шахе хакида (ким хакида) борса кулланади) Демак, бу гапда шахе номи к.улланмаяпти, уни 
курсатувчи суз кулланяпти. 
Шундан сунг сухбат куйидагича умулаштирилади: Предметни номламай уни курсатаётган сузларни 
сананг (Мен, сен, у) Улар кандай сурокка жавоб буляпти? (Ким?) У кайси гап булаги вазифасида келяпти? 
(Эга) 
Укувчилар жавобига аниклик киритилади: Мен, сен, у - суз туркуми. Бу суз туркумининг номи олмош 
деб юритилади. Мен, сен, у - кишилик олмошлари. Мен - I шахени, сен -II шахени, у 
- III шахcни курсатади. Шундан сунг биз, сиз, уларолмошлари 
юзасидан сухбат утказилади. Кишилик олмошларининг бирлик ва 
куплиги таккослаш оркали тушунтирилади ва качон мен, сен, у, 
качон биз, сиз, улар ишлатилиши устида ишланади. Эгалик 
кушимчалари ифодалайдиган 3 та шахе: сузловчи (мен), тингловчи 
(сен), узга (у) эслатилади ва у кишилик олмошлари билан 
богланади. Олмошнинг гапда эга вазифасида келиши айтилади. 
Кишилик олмошларининг куплигини тушунтиришда «биз Ватан хакида куп маколлар биламиз? 
Сиз 
хам 
шундай 
маколлардан 
биласизми? 
Тарзидаги 
гаплардан 
фойдаланиш 
мумкин. Укувчиларнинг кишилик олмошлари юзасидан олган тушунчалари бир неча даре давомида 
мустахкамланади. Бунда кишилик олмошларига сурок бериш, кайси сурокларга жавоб булаётганини аниклаш, 


матндан кишилик олмошларини топиш, уларни узи богланган суз билан кучириш, кишилик олмошлари 
иштирокида гап тузиш, уларни гапда кандай булак булиб келаётганини аниклаш, кишилик олмошларининг 
шахс-сонини айтиш, берилган феълларга мое кишилик олмошларини танлаш ва гап тузиш (Онамга 
ёрдам
бердим. нангга ёрдам бердингми? Онасига ёрдам бердими?) каби топширикли машклар бажарилади. Айрим 
матнлар шахеини узгартириб ижодий кайта хикоялатилади. 
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланишини утиш. 
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланишини ўтишдан олдин шу мавзуни укувчилар онгли 
узлаштиришлари учун доскага келишикларга доир жадвал осиб куйилади. Жадвал асосида сухбат методида 
келишиклар хакидаги укувчилар билими эслатилади ва уларнинг янги мавзуни урганишларига замин 
тайёрланади: 
Нечта 
келишик 
бор? 
Номини, 
кушимчаси 
ва 
сурорини 
айтинг. 
Келишиклар кайси суз туркумига кушилади. Келишик кушимчалари кандай вазифа бажаради? Мисоллар
билан тушунтиринг. Укувчилар айтган битта гап доскага ёздирилади ва тахлил килинади: Билим 
давлатдан киммат. (Макол.) 
Давлатдан - от, чикиш келишиги кушимчасини олган, бу -дан қўшимчаси отни киммат сузига боглаган. 
Укувчилар жавоби умумлаштирилади. 
Шундан сунг олдиндан доскага ёзиб куйилган дарсликдаги 273~ машк устида ишланади: 
-Укинг. Тагига чизилган суз кайси туркумга киради? Шу суз 1§айси шахсни билдиради? Бизни олмоши 
кайси кушимча билан қулланган? Бу кушимча биз олмошини кайси узга борлаган? Уларни бирликда 
ёзинг: Бизни олиб бордилар. Келишик қўшимчасини ва богланишини тегишлича белгиланг. Келишик 
номини кискартириб тепасига ёзинг. 
-Иккинчи гапни укинг. Олмошни кайси келишик .қушямчасини олганини айтинг. Караткич 
келишиги отни кайси сузга боғлаган? Уларни бирикма тарзида ёзинг: Бизнинг куз унгимизда ва кушимчани, 
сузларни борланишини белгиланг. 
Колган гаплар ҳам шу тахлитда бажарилади. Досканинг бир томонида қуйидаги бирикмалар юзага келади: 
Бизни олиб бордилар Бизнинг куз унгимизда Бизга гапириб берди. Биз тингладик 
Бизда колдирди 
Уқувчилар 
жавоби яна суҳбат йули билан умумлаштирилади: Кишилик олмошлари 
қайси к.ушимчаларни олади? Кайси келишик қушимчалари олмошга қушилиб келади? Бу кушимчалар 
олмошларии кайси сузларга борлайди? (бошқа сузларга) Келишик кушимчасини олган бизни, бизниш; 
бнзга, бизда кайси сурокларга жавоб буляпти? Улар гапда кайси булак. булади? (2-даражали булак) Биз 
олмошига сурок беринг, у кайси келишикда? Гапда кайси булак булиб келяпти? (Эга) Укувчилар жавоби 
аниклаштирилади; Кишилик олмошларзг қам келишик кушимчалариии олади. Келишик кушимчаларлнм 
олганда олмошлар турланади. Тушум, караткич, жуналиш, урин-пайт, чикиш келишигидаги олмошлар 2-
даражали булак булиб келади. Бош келишикда эса эга вазифасини бажаради: Бил меқнатни севамиз. 
Кишилик олмошларининг келишиклар билан турланиваи қакидаги тушунча машклар ёрдамида 
мустаз{камланади. Бунда кишилик олмошларини қайси келишикда эканлиги, уларни узи богланган суз билан 
бирикма тарзида кучириш, шахс-сониўи; аниклаш, чизикчалар урнига топшириқка мос олмошлар қуйиш , от 
урнида кулланган олмошларии аниклаш, ижодий матнлар тузиш каби топширикли машқлар 
бажартирилади. 
Кейинги дарсларда уқувчиларнинг килишик олмошларининг келишиклар билан турланиши 
пайтидаги имлосини узлаштиришларига, ижодий ёзма ишлар уюштиришга ва уларда кишилик 
олмошларидан тугри фойдаланиб нуткқш услуйий жиқатдан турри куллашларига, шунингдек, нуткда 
кишилик олмошларидан уринсиз ва тинимсиз фойдаланишларини бартарпф этишларига старатилади. Кишилик 
олмошларини уринсиз куг< ишлатишларини бартараф этиш учун укувчиларнинг ижодий ёзма ишлари: баён ва 
иншолари укиб берилиб, тақлил килинади. 
Укувчилар нуткида кишилик олмошларини ман, сан тарзида шева таъсирига берилиб талаффуз к,илиш 
зқолатлари учрайди. Кишилик олмошларига ажратилган дарсларини яна бир вазифаси шу каби 
камчиликларни йукотишдир. 
Уқувчиларни кишилик олмошларидан нуткда турри фойдаланишга ургатиш нуткий рализликни, 
талаффузидаги ёкимсизликни бартараф этади. 

Download 1,64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   94   95   96   97   98   99   100   101   ...   148




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish