Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги бухоро мухандисликтехнология институти

5.7. Маҳсулот (иш, хизмат)ларнинг бузилиши ва ёьқотишлар таҳлили 
Маҳсулотлар сотишдан олинган соф тушум ҳажми товарлар сифати, миқдори, 
шартнома ва бозордаги баҳоларнинг ўзгаришлари билангина боғлиқ бўлиб қолмасдан, 
сотиш учун мўлжалланган товарларнинг туриб қолишидан сифатининг бузилиши, ишлаб 
чиқаришдаги браклар ҳажмига ҳам боғлиқдир. Ишлаб чиқариш жараёнидаги технологик 
ўзгаришлар эвазига, бажарувчиларнинг лаёқацизлиги ва масьулияцизлиги туфайли ёьл 
қўйилган камчиликлар таьсирида товарлар сифатининг пасайиши ва брак маҳсулотлар 
пайдо бўлишига сабаб бўлади. 
Шунингдек, 
хомашё 
сифатининг 
пастлиги, 
стандартга 
мос 
келмаслиги, 
дастгохларнинг тез бузилиши, ишлаб чиқариш жараёнидаги нуқсонлар, кадрлар 
малакасининг пастлиги туфайли ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар таркибида бракка ёьл 
қўйилиши мумкин. Бракка ёьл қўйилиши туфайли, истеьмолга чиқадиган тайёр маҳсулот 
ҳажми камаяди, маҳсулот таннархи қимматлашади. Чунки брак маҳсулот ишлаб чиқариш 
учун қилинган харажатларнинг зоя кетганлиги, унумсизлигидан далолат беради. 
Томонларнинг ўзаро тузган шартномаларида етказиб бериладиган товарларнинг миқдори, 
нархидан ташқари ассортименти ва сифати ҳам келишилади. Демак, брак маҳсулотлар 
ишлаб чиқариш ёки товарлар сифатининг бузилиши истеьмолчи ҳуқуқининг бузилишига 
ва иқтисодий зарар кўришига олиб келади. Шартномага мувофиқ ишлаб чиқарувчи 
истеьмолчига сифациз маҳсулот ишлаб чиқаргани учун етказилган зарарни қоплаши шарт. 
Ишлаб чиқарувчи фирма даьвогарлик муддати тугамасдан аввал нуқсонга эга бўлганлиги 
учун қайтарилган товар ўрнига бошқа маҳсулотлар жўнатиши ёки аввалги товарларнинг 
нуқсонини тузатиб, истеьмолчига жўнатиши лозим. Маҳсулотлар браки — тузатиладиган 
ва тузатилмайдиган турларга бўлинади. Ёьл қўйилган бракнинг маҳсулотлар қийматига 
таьсирини аниқлаш учун брак натижасида фирма беҳуда сарфлаган барча моддий, меҳнат 
ва молиявий харажатлари жамланади, шунингдек, камчиликни тугатиш учун амалга 
оширилгам қўшимча сарфлар ҳам

---

қўшилган ҳолда брак таннархи аниқланади. Бу аниқланган ёьқотишларни товар 
маҳсулоти таннархига бўлиш орқали брак туфайли маҳсулот ҳажмининг камайиши 
аниқланади. Буни қуйидаги шартли мисолимиз орқали кўрсатиб ўтишимиз ва таҳлил 
қилишимиз мумкин бўлади: 
Ишлаб чиқарилган товар маҳсулоти ҳажми — 10 минг сўм. Брак маҳсулот учун кетган 
барча сарфлар — 26 минг сўм. Ишлаб чиқарилган товар маҳсулоти таркибидаги брак 
маҳсулотларнинг тутган улуши 26/10000 * 100=0,26 %. 
Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир хўжалик юритувчи субьйект ўзининг 
ишлаб чиқариш фаолиятида чиқициз технологияга асосланиши ҳамда имкон қадар 
маҳсулотларнинг браклиги даражасини пасайтириши лозим бўлади.