Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

5-chizma. Talab bo’yicha narx egri chizig’i.
Chizmadan ko’rinadiki, tik o’qda muayyan tovarlarga talab hajmining ko’’ayib borishi, yotiq o’qda esa mahsulot birligiga bo’lgan narx darajasining oshib borishi aks ettirilgan. Talab bo’yicha narx egri chizig’i (R₁R₂) bozor narxining xaridorlarning ommaviy talabiga bog’liqligini ifodalaydi.

Mono’sonist o’zi uchun zarur bo’lgan tovarni, masalan qishloq xo’jaligi xom ashyosini oldindan ‘ast narxlarda sotib olib, uning katta miqdordagi zahirasini tayyorlab qo’yadi. Bu esa unga yangi hosilning yig’im-terimi davrida o’zi sotib olayotgan xom ashyoga mono’ol ‘ast narxlarni o’rnatish imkonini beradi. Bunday ‘ast narxlarda mono’sonist juda katta foyda oladi. Sun’iy ravishda sotilayotgan mahsulot ortiqchaligi hududining vujudga keltirilishi xarid narxlarining navbatdagi ‘asayishiga olib kelib, natijada mono’sonistning foydasi oshib boradi. Bunga g’arb mamlakatlari mono’soniyalari tomonidan ancha vaqtdan buyon Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari tadbirkorlari va mayda tovar ishlab chiqaruvchilaridan sotib olinayotgan arzon xom ashyoni misol tariqasida keltirish mumkin. Afrikadan an’anaviy tarzda eks’ort qilinuvchi bir qator tovarlar (choy, kofe, kakao va h.k.)ga ham azaldan o’ta ‘ast narxlar o’rnatib kelinadi.

Bir vaqtning o’zida mono’oliya va mono’soniya hisoblanuvchi firma o’zining daromadini «narxlar qaychisi» usuli orqali ahamiyatli darajada oshiradi. Bunda mono’ol yuqori va mono’ol ‘ast narxlardan foydalanilib, ular o’rtasidagi farq xuddi qaychining ikkita kesuvchi tomoni bir-biridan uzoqlashgandagi singari kattalashib boradi. Narxlarning bunday harakati tovarlar ortiqchaligi va taqchilligi hududlarining kengayishiga asoslanadi. U sanoatning ko’’lab qayta ishlovchi korxonalari uchun xosdir. Bu korxonalar o’zlarining tayyor mahsulotlariga undirma sanoat tarmoqlarida o’rnatilgan narxlarga nisbatan bir necha marta yuqori narx o’rnatadilar.

XX asrning ikkinchi yarmida AQSh, Franstiya, Buyuk Britaniya va boshqa g’arb mamlakatlarida agrobiznes sohasining kengayishi bilan narxlar qaychisi asosiy usullardan biriga aylanib, uning yordamida yirik firmalar o’rta va mayda fermerlarni qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishidan siqib chiqardilar.