Ўзбекистон республикаси олий ва махсус таълим вазирлиги

 
 
3.17 расм. Болғалаб кесиш (а) ва букиш (б) схемалари. 1 – хомаки; 2 – болға.
1 
1 
2 
а) 
б) 

---

57 
3.7.5. Поковкани тайёрлаш технологиясини ишлаб чикиш. 
 
Ишлаб чиқаришни тайѐрлаш жараѐнида поковканинг чизмаси 
тайѐрланади, поковка ўлчамлари ва массаси ҳисобланади, болгалаш 
операциялари, тегишли асбоб – ускуналар танланади, киздириш ва совитиш 
режимлари аникланади, болгалаш курилмаларининг кучи ва қуватталри 
текширилади. Поковканинг чизмаси чизилганда энг аввало деталнинг ташки 
контурлари ингичка чизик билан чизилади. Кейин қўйимлар ва ортирмалар 
аниқланади, улар чизмада кўрсатилади, қалин чизиклар билан поковкага 
чизилгандан кейин, поковканинг номинал ўлчамлари аниқланади. Стандарт 
талаблари буйича поковка чизмасига ортирмалар, қўйимлар ва жоизликлар 
қўйилади.
Хомакини массаси буйича танланади:
М
хом
= М
пок
+ М
куйим
+М
таг
+М
куй 
+М
орт 
Бу ерда: М
хом
– хомакининг массаси, М
пок 
– поковка ҳажмининг 
солиштирма зичлигига кўпайтирилиб аниқланадиган поковканинг массаси; 
М
куйим
– ортиқча қисмларнинг массаси; М
таг
– поковканинг тагидаги ортиқча 
қисмларнинг массаси; М
куй
– куйиндининг массаси; М
орт 
– технологик 
жиҳатдан ортиқча қисмларнинг массаси. 
Қўшимча кейинчалик кесиб ташланадиган қисми 14–30%, тагидан кесиб 
ташланадиган қисми 4–7%, совуқ хомакини қиздиргандан кейин куйинди 
қисми 2–2,5% ва ҳар сафар қиздиргандан кейин 1,5% ташкил қилади. 
Технологик ортиқча қисмларнинг ҳажми поковка шаклига ва болғалаш кетма 
кетликка боғлиқ. Поковка прокатланган хомакидан олинса бу формулага 
М
куйим
ваМ
таг 
қўшилмайди. Хомаки кўндаланг кесимининг ўлчамлари 
болғалаш даражасини таъминланишини ҳисобга олиб танланади.
Болгаланиш йули билан олинган хомакилар энг оддий шаклли бўлиб, 
цилиндр ва текисликлардан ташкил топган бўлиши керак. Поковкаларда 
иложи борича конус ва пона шакллар бўлмагани маъқул. Цилиндр юзаларни 
бир бири билан ва цилиндр юзаларни текислилар билан кесишиш 
жойиларини болғалаш жуда қийин. 
Поковкаларда қовурғалар, бўртмалар, чиқиб турган қисмлар иложи 
борича бўлмаслиги керак, бундай жойларда қушимча металлни 
режалаштириш керак булади, бу эса поковка нархини оширади. Бундан 
ташқари толаларни хомаки контурлари бўйлаб йўналтиришга ҳаракат қилиш 
керак.
Болға ѐки пресс танланганда металлни пластиклигига деформация 
тезлигининг таъсири ҳисобга олинади. Юкори легирланган, оловбардош ва 
кўпчилик рангли металларни катта тезликда деформациялаб бўлмайди, улар 
прессларда деформацияланади. Йирик массаси 2–3т бўлган поковкалар
прессларда болғаланади. Пресс керакли пресслаш кучига қараб танланади: 
S
p
P
c

р
с
– температурани, деформация даражасини ва тезлигини ҳисобга 
оладиган босим; 

---

58 
S – болғалаш асбобининг поковкага тегадиган юзаси; 
Болғалаш учун деформация тезлигини аниқлаш қийин. Таҳминан 
деформация тезлигининг таъсирини чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси 
(

в
) ни ишлатиладиган қурилма турига қараб танланган коэффитциентга 
кўпайтириб аниқлаш мумкин. Коэффициент қиймати 3.5 жадвалда 
келтирилган. 
3.5 жадвал 
Қурилма турига кўра тўғриловчи коэффициент қиймати 
Қурилма тури 
Тўғирловчи коэффициент 
Гидравлик пресс 
Механик пресс 
Болғаловчи болға 
Штампловчи болға 
1,0…1,25 
1,25…1,50 
2,0…2,5 
2,5…3,0 
Болғалар хомакига урадиган қисмларнинг массасига қараб танланади. 
Деформациялаш учун сарфланган иш болғалаш кучи (Р) доимий деб 
ҳисоблаб, қуйидаги формуладан аниқланади:
h
P
5
,
0
A



.
Хомакини деформациялаш учун болғанинг кинетик энергияси 
қуйидагича аниқланади: 



2
m
E
2
, 
Бу ерда m – болғанинг массаси; ʋ – болғанинг хомакига ураѐтган 
қисмларининг тезлиги; 

= 0,8…0,85 – хомакини деформациялашга 
сарфланадиган энергия улуши.
Болғанинг хомакига ураѐтган массаси қуйидагича аниқланади: 





2
h
P
2
m
. 
Агар Е < A бўлса, жараѐнни охиригача етказиш учун талаб қилинган 
зарбалар сони: 
E
A
n

.