Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган

Катализаторларнинг асосий хусусиятлари.
Катализаторларнинг асосий хусусиятларига қуйидагилар киради :

1. 
   Катализаторнинг активлиги
   
2. 
   Ёниш ҳароратси.
   

Таъсирлашаётган моддаларнинг минимал ҳароратси жараён кетишини ва тезлигини амалий жиҳатдан таъминласа, бу ҳарорат катализаторнинг ёниш ҳароратси дейилади. Каталитик жараён қанчалик паст ҳароратда кетса, шу реакциядаги катализатор актив ҳисобланади. 3. Катализатор селективлиги ёки танланиши.
Кўпинча асосий реакция билан бир вақтда параллел реакциялар содир бўлади. Катализатор эса шу реакцияларнинг фақат биттасини тезлаштириб, қолганига таъсир этмаслиги мумкин, органик синтезларда бундай катализ муҳим аҳамиятга эга.
G^ас.мах G^ас.мах
S_кат   (6.15)
Сум.бош Gас. Gкўш
бу ерда: G_{ас мах} -асосий маҳсулотга айланадиган дастлабки моддалар миқдори, моль ёки кг; G_куш – қўшимча маҳсулотга айланадиган дастлабки моддалар миқдори, моль ёки кг; G_{ум. бош} – маҳсулотга айланган дастлабки модданинг умумий миқдори, моль ёки кг.
Мисол: 4 NH₃ + 5 О₂ қ 4NO + 6Н₂О + 986 кДж
Бу реакция платина катализатори иштирокида боради. Бу реакциядан ташқари яна иккита параллел реакция ҳам кетади.
4NH₃ 4O₂ 2N₂O6H₂O1105кДж
4NH₃ 3O₂ 2N₂ 6H₂O1205кДж
Бу реакция ўзидан жуда кўп иссиқлик ажратиб чиқазгани учун аҳамиятга эга.
Лекин бу реакция платина катализатори иштирок этганда амалга ошмайди.
Катализатор иштироки уларнинг реакция тезлигини камайтиради.
4. Катализатор захарланиши.
Катализаторлар оз миқдордаги кантакт захарловчи моддалар таъсирида ўз активлигини йўқотадилар. Бу жараёнга катализатор заҳарланиши деб аталади. Заҳарловчи кантактли моддалар дастлабки моддалар билан реакцион зонага кириб қолади. Улар газ, суюқ ҳолатда бўлиш мумкин. Захарланиш бу – актив сирт юзида қоплама ҳосил бўлишидир.
Катализатор заҳарланиши қуйидаги формула орқали аниқланади:
k_захар
 (6.16)
k
k-реакция тезлиги константаси.
Заҳарланиш қайтар ва қайтмас бўлади. Қайтар заҳарланишда катализатор активлиги заҳарловчи моддалар билан тўқнашган пайтда вақтинча йўқотилади. Қайтар заҳарланишда катализатор активлиги бутунлай йўқолади. Жараённи давом эттириш учун янги катализатор массаси олинади. Ёки заҳарланган катализатор регенирацияланиб, сўнг жараёнга қайтарилади. (59 - расм ).