Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган

34-жадвал

Атмосфера босимида н-бутан ва н-бутиленларнинг дегидратланиш даражасининг ҳароратга боғлиқлиги (ёрдамчи реакцияларни ҳисобга олмаган ҳолда)

Ҳарорат, ^0С ларда	Дегидратланиш даражаси
	н-бутаннинг	н-бутиленларнинг
400 500 600 700	2,9 13,5 40,6 75,2	- 15,1 39,6 70,2

Алюминий оксид устига чўккан хром (III)-оксид Сг₂О₃ бутаннинг дегидратланишида катализатор ролини ўйнайди. Катализатор калий оксид билан промоторланганда селекгивлиги ва стабилиги ортади. У процесс давомида қаттиқ чўкиндилар билан қопланиб қолишига қарамасдан бир хил ва ундан ортиқ муддатгача пухта ишлайди. Унинг сиртидаги қаттиқ чиқиндини вақт-вақти билан куйдириб туриш керак бўлади. Бутиленларни дегидратлаш катализатори таркибида 90% га яқин темир (III)-оксид, озроқ хром (III)-оксид Сr₂О₃ ва калий оксид К₂О бўлади. Шундай қилиб иккала реакция қайтар (мувозанат ноқулай шароитда бўлади), эндотермик, газларнинг ҳажми ортиш билан боради, мураккаб, гетероген-каталитик реакция, катализаторлар сиртида қаттиқ маҳсулотлар ҳосил бўлиши билан боради.

14-§. Дивинил ишлаб чиқаришнинг оптимал шароитлари

Кўпинча процесс (1) ва (2) реакцияларга мувофиқ икки босқичда боради.
Саноатда бир босқичли процесс ҳам амалга оширилган.
Реакцияларнинг физик-кимёвий характеристикасидан кўриниб турибдики, дивинил ишлаб чиқариш учун оптимал шароитлар танлашда оптимизациянинг сиз айни курсни ўрганишда танишиб чиққан деярли барча қонуниятлари керак бўлади.
Мувозанат ҳолати нотўғри қайтар реакцияларни бошқариш қонуниятларидан фойдаланиб, биринчи ва иккинчи реакциялар реакцияга киришмаган моддаларни ёппқ циклда айлантириш билан ўтказилади. Бироқ реакцияларнинг мураккаблиги билан бирга ҳосил бўлган маҳсулот миқдори реакцияга киришган хомашё миқдоридан ортиқ бўлган шароитлар (ҳарорат, босим ҳамда бирикиш вақти) оптимал шароитлардир. Биринчи реакция учун бу ҳарорат 580°С атрофида, бирикиш вақтп 2 сек га яқин. Иккинчи реакция учун анча кескин шароитлар: бирикиш вақти 2 сек га яқин бўлган вақт ичида ҳароратда 650⁰С атрофида, бутиленлар буғ босими 0,01 Мн/м² дан кам бўлиши керак. Босимни камайтириш мақсадида бутиленлар ҳажмига нисбатан 1:10 нисбатда сув буғи билан суюлтирилади. Бундай шароитларда катализатор орқали бутилен бир марта ўтганида 26% га яқини реакцияга киришиб, шулардан 75% га яқини дивинилга айланади.
Катализатор сиртида смола ва қаттиқ моддалар ҳосил бўлиши билан борадиган гетероген-каталитик реакцияларни ўтказиш учун ҳаракатга келтирувчи катализаторли реакторлар, масалан, қайнаётган қаватли реакторларни (каталитик крекингдагидек) қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бутан ана шундан дегидратланади. Бутиленлар катализатор қавати суст реакторларда дегидратланади, чунки сув буғи мўл бўлганда катализатор кам, суткасига тахминан бир марта, 1 соат давомида регенерациялайди.

15-§. Табиий маҳсулотнинг хоссаларига эга каучук синтез қилиш