Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

 

---

106 
9-МАЪРУЗА: ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТЛАР 
9.1. Эксперимент тадқиқотларнинг тури 
9.2. Экспериментнинг режа-дастури 
9.3. Экспериментни ўтказиш 
Таянч сўз ва иборалар:Эксперимент, лаборатория эксперименти, 
ишлаб чиқариш эксперименти, дала синовлари, оддий эсперимент, 
эксперимент методологияси, эксперимент режа дастури, эксперимент 
методикаси, омиллар сони, восита, кўргазмали шакл, меҳнат талаблилик, 
субъектив таъсир, кузатиш дафтари. 
9.1. Экспериментал тадқиқотларнинг тури 
Экспериментал тадқиқотлар янги илмий билимлар олишнинг асосий 
усулларидан биридир. 
Эксперимент ўтказишдан бош мақсад назарий қоидаларни текшириш 
яъни ишчи гипотезани тасдиқлаш ҳамда илмий тадқиқот мавзусини янада 
кенгроқ ва чуқурроқ ўрганишдир.
Экспериментлар табиий ва сунъий бўлиши мумкин. Табиий 
экспериментлар ишлаб чиқариш, турмуш ва ҳ.к.ларда ижтимоий ҳодисаларни 
ўрганиш мақсадида ўтказилади. Сунъий экспериментлар эса техника ва 
бошқа фанларда кенг қўлланилади. 
Ўрганилаётган объект ёки жараён моделининг хусусиятига, 
экспериментларни танлаш ва ўтказишга боғлиқ ҳолда улар лаборатория ва 
ишлаб чиқариш турига бўлинади. Лаборатория экспериментлари махсус 
моделлаштирувчи қурилма ва стендларда намунавий асбоблар ва тегишли 
аппаратлар ёрдамида ўтказилади. Улар харажатни кам қилган ҳолда 
қимматли илмий ахборотни олиш имконини беради. Аммо, экспериментал 
тадқиқотларнинг бундай тури ҳамма вақт ҳам жараён ёки объект ҳақидаги 
маълумотларни тўлиқ акс эттира олмайди. 

---

107 
Ишлаб чиқариш экспериментлари атроф муҳитдаги турли тасодифий 
омилларни ҳисобга олган ҳолда, мавжуд шароитларда ўтказилади. Улар 
лабораторияэкспериментларигақарагандамураккаб 
бўлиб, 
тажрибалар 
натураларда (реал жараён ёки объектларда) олиб борилганлиги учун хажмдор 
хисобланади, шу сабабдан ўтказишдан аввал пухта фикрлаш ва 
режалаштиришни талаб этади. 
Эксплуатация қилинадиган объектнинг турли дала синовлари ҳам 
ишлаб чиқариш экспериментларига киради. 
Тегишли методика ва шакл бўйича ташкилотлар, муассасалар ёки 
корхоналардан тадқиқ этилаётган у ёки бу масала бўйича материаллар 
тўплаш ҳам ишлаб чиқариш экспериментларининг бир тури ҳисобланади. 
Экспериментал тадқиқотларни самарали ўтказищ учун эксперимент 
методологияси ишлаб чиқилади. У қуйидаги асосий босқичларни ўз ичига 
олади: 
 экспериментни режа-дастурини ишлаб чиқиш; 
 ўлчамларни баҳолаш ва эксперимент ўтказиш воситаларини танлаш; 
 экспериментни ўтказиш; 
 эксперимент натижасида олинган маълумотларни ишлаб чиқиш ва 
таҳлил қилиш.