Ўзбекистон республикаси олий ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

Фан методологияси ва эпистемологияси илмий билиш ва илмий 
ижодни, яъни илмий-тадқиқот фаолиятини ўрганади. Ҳар қандай илмий ютуқ 
ёки кашфиёт нафақат муайян предмет мазмунига, балки методологик 
жиҳатга ҳам эгадир, зеро, у фанда илгари олинган ахборотни танқидий қайта 
кўриш, фаннинг тушунчалар аппарати ва тадқиқот негизини муттасил 
янгилаш (янги методлар, усуллар ва ёндашувлар - бу янги аппаратура, янги 
институтлар ва лабораториялар демак) билан боғлиқдир. Шундай қилиб, 
фаннинг ўзига нисбатан методология ва эпистемология фаннинг ўзини ўзи 
билиш ва ўзини ўзи англаш шаклларидан биридир. Илмий ижод 
методологияси олим шахсининг янги билим олиш ва уни амалда қўллаш 
соҳасидаги ижодий салоҳиятини очиб беради ва таҳлилдан ўтказади.
Субъектнинг объектга фаол муносабати сифатидаги билишнинг энг 
умумий жиҳатларини таҳлилдан ўтказувчи гносеологиядан фарқли ўлароқ, 
методология билишнинг бу жиҳатлари ва томонлари билиш билан боғлиқ 
муайян вазиятларда ва билишнинг соҳаларида, маълум ижтимоий-иқтисодий, 
техникавий-технологик ва тарихий шароитларда қандай ўз ифодасини 
топишига эътиборни қаратади. Ҳозирги замон фан методологияси илмий 
фаолиятнинг маъносини, унинг ижод, амалиёт, ижтимоий борлиқнинг 
маънавият соҳаси, кенгроқ айтганда - бутун маданият билан алоқасини 
аниқлайди. 
Шундан 
сўнг 
методология 
илмий 
тадқиқотларни 
такомиллаштириш, 
рационализация 
қилиш, 
мақбуллаштириш 
ва 
самарадорлигини ошириш муаммоларини ўрганади.
Илмий тадқиқот босқичларини тавсифлаш ва таҳлилдан ўтказиш, 
ҳозирги замон компьютерлаштирилган фанининг тилини таҳлилдан ўтказиш, 
илмий тадқиқотнинг алоҳида тартиби ва усулларини қўллаш мумкин бўлган 

---

54 
соҳаларни аниқлаш ҳам илмий билиш методологиясининг ваколатлари 
жумласига киради. Фан - бу ўсиб борувчи билим тизими бўлиб, қуйидаги 
компонентларни ўз ичига олади: илмий фактлар, махсус илмий тушунчалар, 
атамалар ва схемалар, ғоялар, гипотезалар ва назариялар, шунингдек фан 
қонунлари ва илмий билиш методлари.