Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги

Хусусийлаштириш инвестиция фондлари. Хусусийлаштириш инвестиция фонд(ХИФ)лари инвестиция фондларининг бир тури ҳисобланади. Улар аҳолининг кенг қатламини хусусийлаштириш жараёнига жалб этиш мақсадида ташкил этилади. ХИФларнинг вазифаси аҳолининг пул маблағларини жамлаб, уларни хусусийлаштирилаётган давлат корхоналарининг акцияларини сотиб олишга йўналтиришдан иборат. Хусусийлаштириш инвестиция фонди ўз акцияларини чиқариш ҳисобига маблағларини жалб этиш, ўз маблағларини, олинган махсус давлат кредитларини хусусийлаштирилаётган давлат корхоналарининг қимматли қоғозларига инвестиция қилиш, қимматли қоғозлар билан савдо қилиш, акцияларга эга бўлган корхоналарни ривожлантириш ва самарадорлигини оширишда акциядор сифатида иштирок этишдан иборат фаолиятни амалга оширувчи очиқ акциядорлик жамиятидир.

Хусусийлаштириш инвестиция фондлари қуйидаги хусусиятларга эга:

• 
  хусусийлаштирилаетган корхоналар томонидан чиқариладиган акциялар умумий сонининг 30 фоизигача харид қилиш имконияти;
  
• 
  ўзининг умумий активларининг 10 фоизидан кўп бўлмаган қисмини бир эмитентнинг қимматли қоғозларига инвестиция қилиш имконияти;
  
• 
  махсус давлат кредитини олиш имконияти;
  
• 
  маблағларни фақат хусусийлаштирилган корхоналарнинг акцияларига ва давлат қимматли қоғозларига инвестиция қилиш ҳуқуқи.
  

ХИФ – бу ёпиқ турдаги инвестиция фондидир, яъни у қимматли қоғозларни сотиб олиш мажбуриятларисиз чиқаради.
Хусусийлаштириш инвестиция фондининг инвестиция портфелини ташкил этувчи акцияларни сотиш фақат ўз акцияларининг профессионаллар томонидан ташкил этилган қимматли қоғозларнинг биржа ва биржадан ташқари бозорларида аҳоли ўртасида жойлаштирилиши тугалланганидан кейин амалга оширилади. ХИФлар ўз фаолиятида инвестиция фондлари учун белгиланган чекловларга амал қилади.
ХИФларини ташкил этиш ва улар фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари. ХИФлар муассисларининг сони камида икки нафар шахсдан иборат бўлиши керак. Юридик ва жисмоний шахслар, устав фондида давлатнинг улуши 25 фоиздан кам бўлган корхоналар ХИФнинг муассислари ва акциядорлари бўлиши мумкин. ХИФнинг устав фонди фақат пул маблағлари ҳисобига шакллантирилиши лозим, бунда муассислар устав фонди қийматининг 100 фоизини давлат рўйхатига олинган кундан бошлаб 30 кундан кечиктирилмаган муддатда тўлашга мажбур.
Хусусийлаштириш инвестиция фондлари фаолиятида ҳисоб-китоб рақамлари бўйича банк операциялари бошқарувчи компания томонидан фақат ХИФнинг маблағларидан мақсадли фойдаланганлигини тасдиқловчи Марказий депозитарий вакилининг розилиги билан амалга оширилиши мумкин.
ХИФлар акцияларининг бирламчи жойлаштирилишида улар фонд муассалари ва бошқа сотув шаҳобчалари орқали 100 сўм номинал қиймат бўйича сотилади. Бирламчи жойлаштириш чоғида Ўзбекистоннинг ҳар бир фуқароси ХИФлар акцияларини номинал қиймати бўйича харид қилиш ҳуқуқига эга. Амалда тўланган устав сармояси рўйхатга олинганидан кейин унинг акциялари аҳолига жойлаштирилиши якунларига кўра ҳар бир акциядор (муассис) иштирокининг улуши бир ойдан кўп бўлмаган муддатга устав фондининг 5 фоизидан ошмаслиги керак.
ХИФлар акцияларини сотиш инвестиция муассасалари, қимматли қоғозлар билан операциялар қилиш ҳуқуқига эга бўлган банклар орқали амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси давлат-тижорат халқ банки, қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш органининг талабларига жавоб берадиган бошқа тижорат банклари барча рўйхатга олинган ХИФлар акцияларининг институционал тарқатувчиларидир. Институционал тарқатувчиларнинг ХИФлар акцияларини сотиш бўйича харажатлари ХИФларга акцияларни сотишдан келиб тушадиган Давлат мулки қўмитасининг маблағлари ҳисобидан қопланади. Махсус давлат кредитининг асосий суммаси қайтарилишига қараб ХИФлар Давлат мулки қўмитаси томонидан институционал тарқатувчилар хизматлари ҳақларини тўлаш учун сарфланган, аҳолига сотилган ХИФлар акциялари тегишли пакетларига тўғри келадиган маблағларнинг қайтарилишини таъминлайди.
ХИФлар акциялари оддий, эгасининг номи ёзилган бўлиб, ҳар бир акция акциядорлар умумий йиғилишида бир овоз ҳуқуқи ва дивидендлар олиш ҳуқуқини беради.
ХИФ акцияларининг биринчи нашри ХИФнинг таъсис этилиши жараёнида устав фондига таъсичилар томонидан киритилган улушларни қоплаш учун амалга оширилади. Акцияларнинг иккинчи нашри акцияларни аҳолига сотиш учун чиқарилади ва у ХИФ давлат рўйхатига олинганидан кейин 3 ойдан кечиктирилмасдан амалга оширилиши лозим. ХИФлар акцияларининг иккинчи эмиссияси иккинчи эмиссия проспекти рўйхатга олинган кундан бошлаб 6 ой ичида, жойлаштирилади. ХИФлар акцияларининг кейинги эмиссияси акциядорларга тегишли бўлган фойдани капитализация қилиш, кейинчалик акцияларни акциядорлар ўртасида тақсимлаш ёки акцияларнинг номинал қийматини ошириш йўли билан устав фонди оширилган тақдирда, унга қўшилаётган бошқа ХИФ акцияларига алмаштирилган ҳолда амалга оширилиши мумкин. ХИФлар қуйидаги ҳуқуқларга эга:

• 
  инвестиция муассасаси лицензиясини олгунга қадар акцияларни сотувга таклиф қилиш;
  
• 
  ўз акцияларини жойлаштириш чоғида мўлжалланган даромадлар миқдорини эълон ва реклама қилиш;
  
• 
  ўз акцияларини юридик шахсларга сотиш;
  
• 
  ўз акцияларини акциядорлардан сотиб олиш.
  

ХИФ акцияларининг нашри давлат рўйхатига олинганидан сўнг улар қимматли қоғозларнинг биржа ва биржадан ташқари бозорларида эркин муомалада бўлиши мумкин.
ХИФлар акциялари ва ХИФларга тегишли қимматли қоғозлар билан бажариладиган барча операциялар фақат Марказий депозитарийда ҳисобга олиниши керак,
ХИФлар томонидан хусусийлаштирилган корхоналар акцияларининг сотиб олиниши механизмининг ўзига хос хусусиятлари. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 25 сентябрдаги 410–сонли қарори билан ХИФлар томонидан кимошди савдолари орқали сотиш учун тақдим этиладиган акциялар миқдорига эга бўлган 200 та очиқ акциядорлик жамиятининг рўйхати тасдиқланди.
Хусусийлаштириладиган корхоналарнинг акциялари ХИФларга номинал қийматига тенг равишда қайд этилган нархда сотилиши лозим. ХИФларнинг акцияларга очиқ обуна бўйича қайд этилган нархларда харид қилиш қобилияти фонд акцияларини аҳолига сотишдан келиб тушадиган ва киритилган таъсис бадаллари суммасидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Давлат мулки қўмитаси томонидан ваколатланган орган савдоларнинг тартибини белгилаб беради. Очиқ обунани ўтказиш санаси ўтказиладиган кундан бир ҳафта олдин оммавий ахборот воситаларида эълон қилиниши керак. Агар бир эмитентнинг акцияларини харид қилиш учун тушган талабномалар миқдори таклиф этилаётган миқдордан юқори бўлса, у ҳолда акцияларни тақсимлаш ҳар бир талабнома берган ХИФ томонидан амалда тўланган устав фондини инобатга олган ҳолда берилган талабномаларга мутаносиб равишда амалга оширилади. Очиқ обунанинг биринчи даврасида ХИФларга сотилмай қолган акциялар биржа бозорида очиқ савдога қўйилади. Шундан сўнг, агар ушбу акциялар биржа савдоларига қўйилгандан бошлаб олти иш кунида сотилмаса, улар кейинги 15 кун ичида очиқ обунанинг иккинчи даврасида ХИФларга таклиф этилади. Иккинчи даврада сотув акцияларнинг номинал қийматига тенг бўлган нархларда амалга оширила бошланади, борди-ю уларга нисбатан талаб бўлмаса, акциялар нархлари босқичма–босқич пасайтирилади, лекин улар номинал қийматининг 85 фоизидан пастга туширилмайди. Очиқ обунанинг иккинчи даврасида акцияларни сотиб олишда ХИФга давлат кредити берилмайди. Агар мазкур акцияларга нисбатан очиқ обунанинг иккинчи даврасида ҳам талаб бўлмаса, уларнинг эмитентлари ХИФларга сотиш учун мўлжалланган хусусийлаштирилган корхоналарнинг тасдиқланган рўйхатидан чиқариб ташланади. Акциялар сотилгандан кейин Давлат мулки қўмитаси акцияларга эгалик қилиш ҳуқуқини харидорга топширади.
ХИФлар томонидан махсус давлат кредитларининг олиниши. ХИФларга махсус давлат кредити Давлат мулки қўмитаси томонидан хусусийлаштирилаетган корхоналар акцияларини харид қилиш учун тўловни кечиктириш кўринишида 5 йил муддатга берилади. Кредитни расмийлаштириш фақат Давлат мулки қўмитасидан хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини сотиб олишда ва зарур бўлган гаров таъминоти мавжуд ҳолларда амалга оширилади. ХИФга тегишли бўлган ҳар қандай активлар – хусусийлаштирилган корхоналарнинг акциялари, қимматли қоғозлар, пул маблағлари ва ҳоказолар кредит учун гаров тариқасида қабул қилиниши мумкин. Таъминот берилаётган кредитнинг тўлиқ суммасида бўлиши керак. ХИФ ўз пул маблағлари билан хусусийлаштирилаётган корхона акциялари пакети қийматининг 30 фоизини тўлайди, акциялар пакети қийматининг қолган 70 фоизи эса, кредит ҳисобидан сотиб олинади.
Кредитларни қайтариш кредит берилган йилдан кейинги иккинчи йилдан бошлаб ХИФ томонидан пул маблағларининг Давлат мулки қўмитасининг махсус ҳисоб рақамига ўтказилиши йўли билан амалга оширилади. Давлат кредити бўйича қарзлар қайтарилганидан сўнг ХИФ оддий инвестиция фондига айлантирилиши мумкин. Бунда ушбу инвестиция фонди хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини уларнинг номинал қиймати бўйича харид қилиш ва янги давлат кредитини олиш ҳуқуқини йўқотади.
Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда инвестиция ва хусусийлаштириш фондларига ўхшаш ташкилотлар молиявий жиҳатдан барқарор саналади, чунки улар маблағларининг турли корхоналарга сарфланиши диверсификацияси қонуний тартибда таъминланади, фаолиятнинг чекланиши эса ХИФларга тижорат хусусиятидаги хатоларни қилмаслик имконини беради. Бундай ташкилотларнинг штатида турли хил корхоналарнинг истиқболларини, акциялар портфелини тўғри таъминлай оладиган юқори савияли мутахассисларнинг албатта иштирок этиши фондлар акциядорларига якуний ҳисобда, ҳеч бўлмаганда, дивидендларнинг ўртача меъёрига эга бўлиш имконини беради.
Иқтисодиёти ўтиш жараёнини бошидан кечираётган мамлакатларда хусусийлаштириш инвестиция фондларининг зарар кўриб фаолият кўрсатиши ва банкротликка учраши эҳтимоли бўлиб хусусийлаштирилган корхоналарнинг ҳаммаси ҳам дивиденларнинг етарли миқдорини таъминлай оладиган даражада эмас.
Ўзбекистоннинг қонуний ҳужжатларида ХИФ банкрот бўлса ёки бошқа сабабларга кўра тугатилса, унинг активлари тугатиш комиссияси томонидан очиқ кимошди савдоси шаклида тарқатилади. Хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини харид қилиш ҳуқуқига эга бўлган ҳар қандай шахс ким ошди савдосида иштирок этиши мумкин. Ўзбекистонда 1998 йилнинг кузидан бошлаб инвестиция ва хусусийлаштириш инвестиция фондларининг хусусийлаштирилган корхоналар акциялари бўйича олган даромадлари солиқлар, йиғимлар ва бюджетдан ташқари фондларга тўловлардан озод қилинган. Фонд томонидан хусусийлаштирилаётган корхоналар акцияларини сотиб олишга йўналтириладиган даромадлар ҳам солиққа тортилмайди.