Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги

Риск ва даромад: риск шароитида қарорлар назарияси асослари. Рисклар бизни ҳар жойда ўраб туради, объективликнинг унсурлари ўз табиатига кўра тасодифий ва ноаниқдир. Иқтисодиёт, жумладан молиялар - шундай соҳаки, унда таваккалчилик омили анчагина сезиларлидир.
Таваккаллик шундай вақтда юзага келадики, баъзи қарорлар натижаларини олдиндан билиш қийин. Иқтисодиётда қарорлар натижалари кўпинча қиймат ўлчовида баҳоланади, шу нуқтаи назардан таваккалчиликни у ёки бу иқтисодий қарорларни натижасида қийматни йўқотиш ёки имконияти тасодифий табиатга эга сифатида қараш лозим.
Капитал бозорида таваккалчилик омили ўта муҳим. Аслида, таваккални йўқ бўлиши, капитал бозорларини, умуман молиявий бозорни уларни кўп қирралилиги билан ягона фоиз ставкасини бир хил қарз мажбуриятларига айлантирган бўлар эди.
Ноаниқлик омили, шунга мувофиқ таваккаллик мураккаб тизим сифатида иқтисодиётга хосдир. Инсон қарор қабул қилар экан доимо таваккалчилик билан тўқнашади.
Ҳар қандай иқтисодий муаммо ресурсларни иложи борича яхши тақсимлаш вазифасини талаб қилади. Ҳар қандай иқтисодий субъект алоҳида кишими, корхонами ёки ҳукуматми ихтиёрида бўлган моддий, молиявий, инсон ва ҳакозо ресурсларни қандай тақсимлаш масаласи билан тўқнашади. Иқтисодий назария ҳар қандай субъект, қарор қабул қилар экан кўпроқ манфаат олишга ҳаракат қилади. Ушбу тамойил яхши инвестициялаш қарорлари асосига қўйилади.
У ёки бу инвестор учун нима манфаатли? Ўзини жамғармаларини қўлда сақлашми, банк депозитларига жойлаштиришми, давлатга заёмга беришми, корхона акциясини сотиб олишми. Бу ҳақда маблағ эгалари мақбул қарор қабул қилишлари лозим.
Энг яхши портфелни танлаш ва диверсификациялаш. N бойликка эга бўлган инвесторни олдида уни қандай фойдаланиш лозимлиги вазифаси туради.
Инвесторда маблағларни n имконияти мавжуд, улардан ҳар бири сарфланган маблағ бирлигига муайян даромад келтиради. қарор қабул қилиш учун юзага келадиган муаммо шундан иборатки даромад қанча бўлишлиги олдиндан номаълум. Ушбу ҳолатни таҳлил қилганда, муқобил қарорлар қабул қилиш муҳим ҳисобланади. Унда, инвестицияларни кутилаётган даромадлиги ва даромадлилик стандарт оғиши муҳим ҳисобланади.
Корпоратив молиялар назарияси. Хўжалик юритишни корпоратив шакли бозор иқтисодиётига ўтган ҳар қандай мамлакатда бизнесни ташкил қилишни шакллари орасида асосий ўрин тутади. Корпорацияни тадбиркорлик фирмасидан фарқ қиладиган асосий хусусияти фирмани молиялаштириш учун кўпчилик инвесторларни маблағларини капитал барпо қилиш учун бирлаштириш бўлиб ҳисобланади. Ташкил қилишни корпоратив шакли – алоҳида уй хўжаликларини жамғармаларини ишлаб чиқаришни инвестициялаш мақсадлари учун фойдаланиш жараёнини таъминлашни асосий механизмларидан биридир.
Корпоратив молияни ҳозирги замон назарияси - молиявий назариянинг муҳим ва анчагина мураккаб қисмларидан биридир. Унда тадқиқ қилинадиган масалалар, капитални барпо қилиш ҳақидаги ва фирмани қийматини баҳолаш масалаларидир. Корпоратив молия назариясида таваккал ва даромад, замонда қийматларни ўлчамлилиги, ассиметрик²⁷ ва буюртмачи–агент ўзаро муносабатлари, шартли талабларни баҳолаш ва кўпинча бошқа масалалар каби иқтисодий назария муаммолари ўз аксини топади.
Капитални молиялаштириш чиқимлари ва корпорация қиймати. Ҳар қандай фирмани капиталини молиялаштириш манбаъларини икки тоифага бўлиш мумкин: ўзининг маблағлари (фирма эгаларини маблағлари) ва қарзга олинган маблағлар. Тадбиркорлик фирмасида ўзининг маблағлари – бу ишлаб чиқаришни молиялаштириш учун фойдаланиладиган эгасининг жамғармалари. Корпорация унинг капиталини бир қисмига ҳуқуқини берувчи акциялар-қимматли қоғозлар чиқариш йўли билан кўпгина инвесторларни маблағларини жалб қилиш имконига эгадир.
қарз олиш ҳисобига молиялаштиришни банк кредити билан бир қаторда ўзининг қарз мажбуриятларини чиқариш, яъни облигация шаклида амалга ошириш мумкин.
Шундай қилиб, ҳар қандай фирмани капитали икки қисмдан - ўзининг капитали ва қарздан иборат бўлади. Шунинг учун фирма капиталини қиймати ёки фирма қиймати – бу ўзининг капитали (акция қиймати) ва қарз қиймати суммасидир. Формулада изоҳланса:

V=S=B (4.4)

Яъни V-фирма (корпорация) қиймати, S-ўзининг капитали қиймати, B-қарз қиймати. қарз қийматини асосий капитал қийматига нисбати (BS) молия ливерижи²⁸ коэффициенти дейилади.

Фирма капиталини молиялаштиришни ҳар қандай шакли чиқимлар билан боғлиқ. Чиқимларни қарз мажбурияти ҳолатида– бу кредит берувчиларга асосий қарз суммасидан ортиқ тўловдир: кредит бўйича фоизлар ёки облигациялар бўйича эришилган даромад тўловлари. Асосий капитал ҳолатида – бу мулкдорларга уларни қўйган маблағларига тўланадиган даромадлардир. Асосий капитални яратиш чиқимлари фирмани ташкил қилиш шаклларидан қатъий назар мавжуд бўлади. Чиқимларни корпоратив шакли – бу корпорацияни ўз акционерларига тўланадиган акциялар бўйича даромаддир. Тадбиркорлик фирмаси учун, унинг эгаси ўзининг жамғармаларини фойдаланса чиқимлар муқобил чиқимлар шаклига эга бўлади, яъни тадбиркор ўзининг маблағларини манфаатли муқобил фойдаланганда олиши мумкин бўлган йўқотилган даромадлардир.
Биз чиқимларни, капитал қийматига фоиз нисбатда ифода қиламиз. Ўз капитали чиқимларини фоиз орқали белгилаш – бу ўз капиталини қиймати бирлиги ҳисобига мулкдорларга тўланадиган даромад. Шунга мувофиқ, қарз қиймати бирлиги ҳисобига кредиторларга тўланадиган даромад. Фирма капиталини яратиш чиқимларини ўртача ўлчамли капитал чиқимлари акс эттиради, у SV нисбати фирма капиталини умумий таркибида ўз капиталининг улушини акс эттиради, BV -қарз улушини акс эттиради.
Маблағларни қарзга бериш ўзини капиталига қўйишга қараганда таваккалчилик даражаси анча кам бўлади. Биринчидан, шунинг учунки, одатда қарз бўйича фоизлар шартлари олдиндан белгиланган бўлади, акциялар бўйича даромад эса олдиндан номаълум ва у фирмани фаолият натижаларига боғлиқ бўлади. Табиийки, у ҳолатда ҳам, бу ҳолатда ҳам таваккаллик мавжуд бўлади, фирма у ёки бу сабаб билан қарз бўйича фоизлар тўловини таъминлай олмайди, худди шунингдек асосий капитал даромадлари қисм бўйича ҳам. Аммо, охирги ҳолатда қарзга бериш, фирма активларига кредиторларнинг ҳуқуқини мавжудлиги оқибатида, таваккалчилик даражаси кам бўлади, бу нарса мутлақ кўпчилик мамлакатларни хўжалик қонуниятларида мустаҳкамланган. Ушбу тамойилга мувофиқ; агарда фирма операцияларни тўхтатганда, қарзларни қайтариш бўйича кредиторлар талаблари биринчи навбатда қондирилади. Мулкдорлар – акция эгалари, қолдиқ талабларга эга бўладилар - улар даъво қилиши мумкин бўлган активлар миқдори кредиторлар олдидаги мажбуриятлар қоплангандан кейинги қолдиқ қийматга тенг бўлади, демак, ушбу нуқтаи-назардан ҳам ўзининг капитали заём капиталига қараганда хавфли ҳисобланади.
Келтирилган мулоҳазалар капитал чиқимлар муаммосига анъанавий ёндашуви асосида ётади, шунга мувофиқ қарз ҳисобига молиялаштириш, одатда ўзининг маблағлари ҳисобига молиялаштиришга қараганда арзон бўлади. Ҳақиқатда, кўпчилик инвесторларнинг таваккалчиликка мойил эмасликлари таваккалчилик инвестициялари ўзига тортиши учун улар катта даромадлиликни таъминлашлари лозим.
Шунга мувофиқ, фирма капиталини умумий таркибида қарз улушини кўпайиши – капитални умумий чиқимларини пасайтириши лозим. Лекин, қарз мажбуриятларини чиқариш ҳисобига молиялаштириш имкониятлари чексиз бўлмаслиги мумкин. BS ливерижи миқдорини ўсиши молиявий қобилятсизлик таваккалини кўпайтиради. Таваккалчиликни кўпайиши, ўз навбатида қарз қийматини пасайтиради, оқибатда – чиқимларни (даромадлилик) кўпайишига олиб келади, чунки B қиймат ва r_b даромадлилик тескари боғлиқликка эга.
Бошқача сўз билан айтганда, ливериж кўпайиши билан боғлиқ катта хавф, инвесторларни кредитга катта тўловни талаб қилишига олиб келади.
Шундай қилиб, фирма капитали қиймат ва таркибга анъанавий қарашларга мувофиқ, фирма капиталини умумий миқдорида қарз улушини кўпайиши муайян вақтгача капитални умумий чиқимларини пасайтиради, лекин кейинчалик чиқимлар ливерижини (BS) кўпайиши қарз мажбуриятларини хавфлилигини ўсиб бориши билан ўсиб боради. Ушбу анъанавий нуқтаи назарни 4.2-чизма акс эттиради.
Келтирилган мулоҳазага риоя қилган ҳолда, капитални молиялаштиришни энг кам чиқимларини таъминловчи, молиявий ливерижни мақбул даражаси мавжуд ва ҳар бир фирма учун капиталини мақбул таркиби мавжуд ва унга чиқимларни пасайтириш мақсадида улар интилиши лозим.

Дивидендлар. Ўз акционерларига фирмани тўлайдиган дивидендлари, одатда солиққа тортиш объекти бўлиб ҳисобланади, чунки кишининг солиққа тортиладиган умумий даромадига қўшилади. Демак, акционер қилинган инвестициялар даромадлилиги давлат қоғозлари бўйича (одатда, солиққа тортилмайдиган) энг камида солиқ миқдорига хавфсиз даромадлиликдан ортиқ бўлиши лозим.

Анъанавий нуқтаи назарга мувофиқ инвесторлар юқори дивидендли фирмаларни ҳоҳлашади деган фикр Модильяни-Миллер назарияси бўйича инкор қилинади. Аммо, солиққа тортиш омили оқибатида, ва айниқса солиққа тортишни прогрессив ставкасини мавжудлиги туфайли назарияни хулосалари бирмунча тузатилади. Дивидендларга муносабат инвесторнинг умумий даромад (бойлик) даражасига боғлиқ бўлиши мумкин. Паст даражали даромадга (нисбатан юқори бўлмаган солиққа тортиш ставкасига эга бўлган) инвесторлар табиийки уларни жорий истеъмолини кўпайтирадиган дивидендлашни маъқул кўрадилар. Юқори даромадга эга бўлган инвесторлар акциялар қийматларини юқори суръатда ўсишини маъқул кўрадилар, чунки, дивидендлар тўлаганда уларни анчагина қисми солиқлар тўлашга кетади, қийматини ўсишидан олинадиган капитал даромад эса фақат акция сотгандагина солиққа тортилиши мумкин.