Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

muhim xislatlaridan biri kuzatilayotgan hollarga zid bo„lgan 
holning yo„qligiga ishonch hosil qilishdir. YA‟ni, bunda nechtasida takrorlanishini qayd etish 
bilan cheklanmasdan, ularga zid bo„lgan holning yo„qligi ham aniqlanadi. Bu, odatda 
ommabop induksiya asosida qat‟iy xulosaga kelishdan oldin 
«SHoshmay tur-chi, qani, yana bir 
tekshirib ko‗raylik!»
 
degan fikrga suyanib ish qilishga undaydi, «Yetti o‗lchab, bir kesish»ga 
chaqiradi. Ana Shuning uchun ham ommabop induksiyani xalq donishmandligining namoyon 
bo‗lishi turlaridan biri, deb aytish mumkin. 

Ommabop induksiya asoslanadigan belgilarning takrorlanishi haqiqatdan ham ko‗p hollarda, 
induktiv xulosa chiqarishning boshqa turlarida bo‗lgani singari, hodisalarning umumiy 
xususiyatlarini aks ettiradi. Ana Shuning uchun ham bu usul bilan olingan xulosaning chin 
bo‗lishi ehtimoli nisbatan yuqoriroq xisoblanadi va unga tayanib kishilar o‗z faoliyati 
yo‗nalishlarini, amalga oshirish mexanizmlarini belgilaydilar. Ommabop induksiyaning eng 
oddiy umumlashmalarisiz dehqonchilik, xalq hunarmandchiligi, oddiy xo‗jalik ishlarini va Shu 
kabilarini amalga oshirib bo‗lmaydi. Masalan, 
Mirzo Ulug‗bek nomidagi O‗zMU
kutubxonasidagi kitoblarning qanday ahvolda ekanligini bilish uchun (xulosaviy bilim hosil 
qilish uchun), undagi kitoblarning bir qismini – turli qavatlardagi, turli bo‗limlardagi, turli 
jovonlardagi kitoblardan bir qanchasini olib tekshirib qo‗rish kifoya. Xuddi Shuningdek, 
O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar oldidan okruglardagi deputatlikka nomzodlar, 
siyosiy partiyalarning mavqelari haqida saylovchilarning bir qismining fikrini bilish (masalan, 
so‗roq o‗tkazish yo‗li bilan) asosida muayyan xulosalarga kelish mumkin. Bu misollarda 
muhokama ommabop induksiya sxemasi bo‗yicha qurilgan. 

Kundalik hayotiy tajriba, sog‗lom aql ilmiy bilishning boshlang‗ich asosi sifatida uning 
qo‗yadigan dastlabki qadamlarini, harakat yo‗nalishlarini aniqlashga yordam beradi. Xususan, 
fan o‗z taraqqiyotining dastlabki bosqichida empirik tadqiqotlar o‗tkazadi: ob‘ekt ustida 
o‗tkazayotgan tajriba, kuzatish davomida to‗plangan faktlarni tasvirlaydi, klassifikatsiya qiladi, 

---

314 
takrorlanib turuvchi xususiyatlarni aniqlaydi, induktiv umumlashmalar shaklida empirik 
qonuniyatlarni shakllantiradi. Bu esa, o‗z navbatida o‗rganilayotgan ob‘ekt haqida turli xil 
gipotezalar qurishga, hodisalarni oldindan ko‗rishga, ilmiy bashoratlar qilishga yordam beradi. 

Shuni aytish kerakki, ommabop induksiyaning xulosasi bilish sub‘ekti uchun qulay faktlarni 
sanab ko‗rsatishga asoslanganligi bois, ehtimoliy, taxminiy fikr bo‗lishdan yuqoriga o‗ta 
olmaydi. U qo‗shimcha tekshirishlar o‗tkazishni, mavjud holatlar va hollarda predmet tabiatining 
o‗zgarishini aniqlashtirishni taqozo etadi. CHunki qulay hollarni, faktlarni sanab ko‗rsatish 
dastlabki induktiv umumlashmalar hosil qilishning zaruriy sharti bo‗lsa-da, o‗z holicha yetarli 
emas. 

Xususan, birorta belgining bir turkum predmetlarda takrorlanishi voqeaning kechishi bilan 
bog‗liq tasodifiy holat ham bo‗lishi mumkin. Albatta, zaruriyat bilan bog‗lanmagan, uni u yoki 
bu darajada ifoda qilmaydigan tasodif yo‗q. Masalan, 
tajriba olib borilayotgan itga yonida 
turgan lampochka yongandan keyin ovqat berish bir necha marta takrorlansa, bu itda shartli 
refleks hosil bo‗lishiga olib keladi
. Bunda lampochka bilan ovqat berish o‗rtasidagi aloqa o‗z 
holicha tasodifiy deb olib qaralishi mumkin. Lekin u itda shartli refleksning hosil bo‗lishi bilan 
bir sistemada olinganda zaruriyatni ifoda etadigan takrorlanib turuvchi hodisaga aylanadi. 

Bu hodisa va umuman bir jinsli predmetlarda takrorlanib turuvchi barcha hodisalar, 
insonning bilishi jarayonida aql yordamida talqin qilinadi, «