Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Yanglishish –
o‗z predmeti bilan mushtarak bo‗lmagan, unga mos kelmaydigan bilim
. Haqiqat 
yoyilishi va teranlaShuvining barcha bosqichlarida uning doimiy va zaruriy hamrohi yanglishishdir. 
Haqiqat nima va uni yanglishishlardan (Bekon ta‘biri bilan aytganda, «tafakkur butlari»dan) qanday 
qilib xalos etish mumkin, degan savollar odamlarni (faqat fan sohasidagina emas) doim qiziqtirib 
kelgan. Haqiqat va yanglishish kategoriyalari bilish nazariyasidagi yagona bilish jarayonining ikki 
qarama-qarshi, lekin bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan ikki tomonini ifodalovchi asosiy 
kategoriyalardir. Bu tomonlarning har biri o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lib, ularni quyida ko‗rib 
chiqamiz.
Bilimning noto‗g‗ri shakli bo‗lgan yanglishishning bosh manbai ijtimoiy-tarixiy amaliyot va 
bilishning cheklanganligi, norasoligi yoki zaifligidir. YAnglishish o‗z mohiyatiga ko‗ra borliqning 
ayrim jihatlarini bilish natijalarining mutlaqlashtirilishi natijasi sifatida Yuzaga keluvchi borliqning 
noto‗g‗ri in‘ikosidir. Masalan, «nazariy astrologiya», garchi unda haqiqatning ayrim unsurlari 
mavjud bo‗lsa-da, umuman olganda yanglishish hisoblanadi. Xuddi Shuningdek ilmiy 
astronomiyada ham yanglishishlar mavjud, lekin umuman olganda bu kuzatishlar jarayonida o‗z 
tasdig‗ini topgan haqiqiy bilim tizimidir.
74
Беруний А. Ҳиндистон. -Т.: Фан, 1966 –Б. 25. 
75
Милитан В. Психология лжи. -М.: АСТ,1993. –С.39 
76
Там же, –С.39. 

---

190 
Yanglishishlar haqiqatning tagiga etishni qiyinlashtiradi, biroq ular muqarrardir, bilishning 
haqiqat sari harakatining zaruriy unsuri, mazkur jarayonning mumkin bo‗lgan shakllaridan biridir. 
Masalan, moddalar haqidagi fan – kimyoning shakllanishi «ulkan yanglishish» - alximiya shaklida 
Yuz bergan.
YAnglishishlar o‗z shakllariga ko‗ra rang-barangdir. Ilmiy va noilmiy, empirik va nazariy, 
diniy va falsafiy yanglishishlarni farqlash lozim. 
Xususan, falsafiy yanglishishlar orasida empirizm, 
ratsionalizm, sofistika, eklektika, dogmatizm va relyativizm mavjud.
YAnglishishni yolg‗ondan – haqiqatni g‗arazli maqsadlarda ataylab buzib ko‗rsatish va bu 
bilan bog‗liq bo‗lgan soxta bilim berish, dezinformatsiyadan farqlash lozim. YAnglishish bilim 
xususiyati bo‗lsa, xato – individning inson faoliyati muayyan jabhasidagi noto‗g‗ri harakatlari 
natijasidir: hisoblashdagi, siyosatdagi, turmushdagi xatolar va h.k. Mantiqiy xatolar – (formal yoki 
dialektik) mantiq tamoyillari va qoidalarini buzish va predmetni, ishlarning asl holatini bilmaslik 
bilan belgilanuvchi haqiqiy xatolar farqlanadi.