Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Bilishning ma‘naviy qadriyatlari
. Har qanday ilmiy tadqiqotda ma‘naviy qadriyatlar va 
me‘yorlar mavjuddir. Ilmiy metod negizini ob‘ektivlik va oqilonalik kabi an‘anaviy ma‘naviy 

---

188 
qadriyatlar tashkil etishi lozim. Ob‘ektivlik olim tadqiqot me‘yorlarini tanlashga nisbatan vijdonan 
yondashishi, shaxsiy manfaatdorlikni siqib chiqarishi, haqiqatni guruh manfaatlaridan ustun 
qo‗yishini nazarda tutadi.
Ayrim ilmiy konsepsiyalar eskirishiga qarab o‗ziga xos «timsol» belgilarini kasb etadi. 
Eskirgan konsepsiyalardan voz kechish ko‗pincha ularni yaratuvchilarning qarshiligini bartaraf 
etish bilan bog‗liq. Olim ba‘zan fanda inqilobga yo‗l ochuvchi Yangi g‗oyalarni afzal ko‗rishga 
o‗zida kuch topa olmay, eskicha yondashuvlar asiri bo‗lib qolishi mumkin.
Bilim va haqiqat amalda ayniy tushunchalardir. Bilish – narsalarning haqiqiy holatiga mos 
keluvchi ishonchli axborotga ega bo‗lish demak. Haqiqiy bilimga erishish mumkinmi? Qanday 
bilimni haqiqiy deb hisoblash mumkin? Bilim haqiqiyligining ob‘ektiv va mutlaq mezonlari 
mavjudmi? Bu savollarga javoblar fan va falsafaning rivojlanishiga doimo yo‗ldosh bo‗lgan. 
Masalan, Aristotel haqiqatni borliq bilan tenglashtirgan. Uning fikricha, o‗zgarmas narsalargina 
haqiqiydir, haqiqat borliqning oliy shaklidir.
Skeptitsizm vakillari, aksincha, bilimning predmetga muvofiqligi masalasi bahsli bo‗lib, uni 
isbotlash mumkin emas, chunki bilishni chalg‗ituvchi yoki unga monelik qiluvchi omillar mavjud, 
deb hisoblaganlar. Bilimning nomuvofiqligi sabablari bilish ob‘ektining tarkibida bo‗lishi mumkin. 
Dunyo Shu darajada cheksizki, inson o‗z tafakkuri bilan uni qamrab olishga qodir emas. Haqiqiy 
bilimga erishishga biluvchi sub‘ektning xossalari ham monelik qilishi mumkin. Inson sezgi 
a‘zolarining aldamchiligi va ishonchsizligi antik davrdayoq qayd etilgan edi. Keyinchalik YUm, 
Berkli va uning izdoshlari insonning sezgilar dunyosini mutlaqo sub‘ektiv deb ko‗rsatdilar va Shu 
yo‗l bilan insonning sezgi a‘zolariga ishonchsizlik bildirdilar.
Bilishning taraqqiyoti jarayonida olimlar bilimlar haqiqiyligining ishonchli mezonlarini topish 
yo‗lida ham izlanishlar olib bordilar. Haqiqatning mutlaq mezonlari mavjudmi? Bu mezonlarni 
bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etish mumkinmi yoki u faqat ilmiy bilimga nisbatan amal 
qiladimi? Falsafada bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etilishi mumkin bo‗lgan mezonlar, 
Shuningdek faqat ilmiy bilim talablariga javob beradigan mezonlar yaratilgan. Ular orasida 
quyidagilar qayd etilgan: umumiy ahamiyatga moliklik mezoni (ko‗pchilik qabul qiladigan narsa 
haqiqiydir); g‗oyaning foydaliligi, amaliy samaradorligi va ishga yaroqliligi, uning u yoki bu 
maqsadga erishish uchun foydaliligi mezoni (pragmatizm). Odamlar ishonadigan narsalar, olimlar 
o‗rtasidagi shartli keliShuvga mos keladigan narsalar va hodisalar (konvensionalizm), mavjud 
nazariyaga muvofiqlik mezoni talablariga javob beruvchi narsalar va hodisalar haqiqiy deb atalgan.
Verifikatsiya tamoyiliga binoan dunyo haqidagi har qanday fikrning haqiqiyligi pirovard 
natijada uni sezgi a‘zolari orqali olingan ma‘lumotlarga taqqoslash yo‗li bilan aniqlanishi lozim
. 
Shu nuqtai nazardan parapsixologiyaning «energiya», «biomaydon» kabi tushunchalari mantiqqa 
ega emas, chunki ular verifikatsiyalanmaydi. Bu tamoyilni e‘lon qilgan pozitivistik falsafa go‗yoki 
bilishda ahamiyatga ega bo‗lmagan falsafiy tushunchalarni ilmiy muomaladan chiqarishga harakat 
qilgan. Biroq mazkur tamoyil izchil qo‗llanilgan holda sezgi a‘zolari orqali olingan ma‘lumotlar 
bilan tasdiqlanmaydigan ko‗pgina nazariy qoidalarni ham ilmiy muomaladan chiqarish kerak 
bo‗ladi.
Falsifikatsiya tamoyiliga ko‗ra amalda sinash va rad etish mumkin bo‗lgan nazariyalar ilmiy 
hisoblanadi.
Nazariy tizimlarning falsifikatsiyalanish mezonini
Karl Popper taklif qildi. U 
verifikatsiya bilan falsifikatsiya o‗rtasida nomutanosiblikning mavjudligini mezon sifatida qaragan: 
agar verifikatsiya qilish uchun oqibatlarning cheksiz soni tasdiqlanishi lozim bo‗lsa, falsifikatsiya 
qilish uchun bitta qarshi misolning mavjudligi kifoya. Amalda falsifikatsiyalanish talabi inson 
bilimi natijalariga nisbatan tanqidiylik talabining muayyanlashtirilishidir. Krititsizm fan ruhini eng 
oqilona ko‗rinishda ifodalaydi.
Yolg‗on
haqiqatning qarama-qarshisi. 
YOlg‗on odatda noto‗g‗riligi ayon bo‗lgan tasavvurlarni 
bila turib haqiqat darajasiga ko‗tarish sifatida tuShuniladi.
YOlg‗on kundalik va ijtimoiy hayotda keng tarqalgan bo‗lib, odamlar o‗zaro aloqa qiluvchi 
hamma joyda uchraydi; u individlar va ijtimoiy guruhlar manfaatlarining «uchraShuvi» Yuz 
beradigan har qanday insoniy munosabatlar funksiyasidir. Gap yolg‗on mavjud yoki mavjud 

---

189 
emasligida emas (oddiy hayot tajribasi uning mavjudligidan dalolat beradi), balki har bir muayyan 
holda uning ulushi qanchaligidadir.
Beruniy fikricha‖Shunday kishilar bo‗ladiki, ularning tabiatiga yolg‗on xabar tarqatish 
o‗rnashib qolib, go‗yo unga Shu vazifa yuklatilgandek bo‗ladi va yolg‗on xabar tarqatmasdan 
turolmaydi...Ba‘zan kishi yolg‗on xabar tarqatuvchiga taqlid qilib, bilmasdan yolg‗on xabar 
tarqatadi. Bu xabarchilar birinchi marta ataylab yolg‗on xabar tarqatgan kishi bilan eng keyin 
yolg‗on xabarni eshituvchi oralig‗ida vositachi bo‗ladilar. YOlg‗onchilik kishini adolatdan Yuz 
o‗girtiradi, zulm, yolg‗on guvohlik, omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini hiyla bilan bosib 
olish, o‗g‗irlik, dunyo va xalqning buzilishiga sabab bo‗ladigan boshqa yomon xulqlarni kishilar 
yaxshi qilib ko‗rsatadilar‖
74
. Beruniy insonni rostgo‗ylik qolib, yolg‗onchilik yo‗lidan yurmasligi, 
boshqalarga yaxshilik qilish, yaxshilik qilish imkoniyati bo‗lmasa, yaxshi tilaklar izhor qilishga 
chorlaydi. Rostgo‗ylik, odillik Beruniy fikricha, yuksak ma‘naviyat, go‗zal odob – axloq belgisidir. 
Insonning individual rivojlanish jarayonida yolg‗on bolada jazodan qutulib qolishga harakat 
qilish, kattalar o‗rnagi va Shu kabilar orqali shakllanadi. Keyinchalik bunga jamiyat kuchliroq ta‘sir 
ko‗rsatadi. Insonni bu tomonga itaruvchi omillar majmui orasida ehtiroslar, Shu jumladan muhabbat 
tobora kengroq o‗rin egallay boshlaydi. Muhabbat «son-sanoqsiz yolg‗onni vujudga keltiradi. Oshiq 
odam o‗zining narxini oshirish uchun yolg‗on so‗zlaydi, o‗z raqibining obro‗sini tushirish uchun, 
rashk o‗tini yoqish uchun... sovib borayotgan muhabbat otashini qayta o‗t oldirish uchun aldaydi, 
nihoyat, muhabbat yo‗qolgan holda yolg‗on gapiradi»
75
. YOlg‗on takabburlik, irodasizlik, 
muvaffaqiyatga intilish, pulga, hokimiyatga o‗chlik va hokazolar zaminida Yuzaga keladi.
YOlg‗on individlar uchun ijobiy ma‘noda ham muhimdir (bu jihatdan o‗layotgan odam 
to‗shagi oldida yolg‗on gapirish hollari diqqatga sazovor). Lekin yolg‗on ko‗pincha o‗zgalar 
hisobidan va ularning manfaatlariga zid ravishda qandaydir afzalliklarni qo‗lga kiritish bilan 
bog‗liq. YOlg‗onni yashash uslubiga aylantirgan odamlar ham bor.
Shunga qaramay, halol, vijdonli odamlar ko‗proq. Ularni yolg‗onchilardan qanday farqlash 
mumkin? CHinakam samimiyat ikki asosiy belgi: «achchiq haqiqat bilan birovga ozor etkazishga va 
o‗z xatolarini ochiq-oydin tan olishga qodirlik» bilan ajralib turadi. «Xayrixoh bo‗lgan holda, 
yolg‗on gapirmay sizga ozor etkazishi mumkin bo‗lgan odamni, siz xohlagan va kutgan javobni 
berish o‗rniga, sizni xafa qilishdan cho‗chimay, haqiqatni Yuzingizga aytgan odamni samimiy deb 
hisoblash mumkin. Lekin samimiy odamni uning o‗z xatolarini tan olish jasoratiga ko‗ra farqlash 
mumkin, ya‘ni rostgo‗y odam o‗zining nomaqbul qilmishiga hech qanday vaj-korsonlarsiz iqror 
bo‗ladi, deb aytish mumkin. YOlg‗onga bunday iqror bo‗lishni afzal ko‗rish – rostgo‗ylikning shak-
Shubhasiz mezonidir»
76
.