|
formal mantiq va metafizikani tanqid qiladi, umumiylik, alohidalik va yakkalik dialektikasini ishlab
chiqadi. Ayni vaqtda u haqiqat tushunchasini fikrning ob‘ekt bilan mos kelish jarayoni sifatida
tahlil qiladi. Bunga g‗oyada erishiladi. Faqat g‗oya tushuncha va narsaning shak-Shubhasiz birligi
hisoblanadi.
Mantiqdan Gegel mutlag‗ g‗oya rivojlanishining ikkinchi bosqichi- tabiat falsafasiga o‗tadi.
Unda g‗oya tabiat bunyodkori hisoblanadi. Aynan u o‗zining «o‗zga borlig‗i» - tabiatni yaratadi.
Tabiatning rivojlanish bosqichlari: mexanizm, ximizm, organizm kabilardir. Gegel o‗z dialektik
tafakkurining teranligi va kuchi yordamida «Tabiat falsafasi»da noorganik va organik tabiatning
ayrim bosqichlari o‗rtasidagi o‗zaro aloqa hamda dunyodagi barcha hodisalarning qonuniyati
haqida bir qancha noyob farazlarni ilgari suradi.
Mutlaq g‗oya rivojlanishining uchinchi bosqichi ruh bo‗lib, u ham o‗z rivojlanish jarayonida
uch bosqichdan o‗tadi: sub‘ektiv ruh, ob‘ektiv ruh, mutlaq ruh. Sub‘ektiv ruh – bu «jon» yoki «ruh
o‗zida», ong yoki «ruh o‗zi uchun». Ob‘ektiv ruh-huquq sohasini belgilaydi. Pirovard natijada u
axloqda o‗z ifodasini topadi va oilada, fuqarolik jamiyati va davlatda mujassamlashadi. Mutlaq ruh
– umrboqiy haqiqat. U o‗z rivojlanish jarayonida uch bosqich: san‘at, din va falsafa
bosqichlaridan o‗tadi. San‘at, Gegel fikriga ko‗ra, mutlaq g‗oyani bilishning bevosita shakli. Din
o‗z manbai – vahiy orqali Xudoni anglab etadi. Falsafa - mutlaq ruh rivojlanishining oliy darajasi.
120
Bu erda g‗oya o‗zini o‗zi anglab etadi, o‗zining «sof ptamoyili» darajasiga ko‗tariladi, mutlaq
g‗oyaning intihosini uning ibtidosi bilan bog‗laydi.
Bilish nazariyasida Gegel o‗zining tafakkur va borliqning ayniyligi haqidagi g‗oyasini
asoslashga harakat qiladi. U narsalar haqidagi fikr va narsalarning o‗zi mos kelishini, ammo bu
ayniyat tafovutni ham o‗z ichiga olishini qayd etadi. Bilish rivojlanishining umumiy tamoyili –
mavhumlikdan muayyanga yuksalishdir. Bilish jarayonida Gegel uch asosiy bosqich: hissiy aniqlik,
idrok va aqlni farqlaydi. Hissiy aniqlik anglashning to‗g‗riligiga, ya‘ni bizning sezgilarimiz
narsaning yaxlit obrazini qayd etayotgani va unda hech narsani e‘tibordan chetda
qoldirmayotganiga ishonch uyg‗otadi. Idrok predmetni o‗z xossalariga ega bo‗lgan narsa sifatida
tuShunadi. Aql narsaning hissiy qiyofasi ortida uning ichki mazmuni, mohiyatini topishga harakat
qiladi. Borliq va tafakkurning ayniyligi g‗oyasi Gegelni Aristotel mantig‗i amalda to‗qnash kelgan
ziddiyatga qaytaradi: agar borliq ichdan ziddiyatli bo‗lsa, o‗z-o‗ziga qarshi bormasdan fikrlash
mumkin emas. Gegel mazkur ziddiyatni istisno etilgan uchinchi formal-mantiq qonunining
yanglishligi haqidagi fikr yordamida echishga harakat qiladi. U ziddiyatlarni fikrlash mumkin
emas, deb o‗ylash xato ekanligini qayd etadi. Gegel uchun ziddiyatlar – harakat manbai, fikr
qarama-qarshiligi – fikrning harakat manbaidir. Gegel bilish ziddiyatlari va ob‘ektiv ziddiyatlarni
farqlaydi. Shu tariqa u dialektik qarama-qarshilikni asossiz ravishda formal-mantiqiy qarama-
qarshilik bilan almashtiradi.
Shunday qilib, Gegel falsafiy tizimida mutlaq g‗oya rang-barang va murakkab hayot yo‗lini
bosib o‗tadi. Uning tizimi – bu ob‘ektiv idealizm: mutlaq g‗oya tabiat va insonga qadar «sof fikr»
sifatida mavjud bo‗ladi, tabiat va jamiyatni vujudga keltiradi. Tizim zamirida «triada»: tezis –
antitezis – sintez yotadi. Bu «triada», bir tomondan, Gegel falsafiy tizimiga izchil tus beradi,
boshqa tomondan esa, Gegelga dunyo rivojlanishining hujumkor xususiyatini ko‗rsatish, qomusiy
bilimlardan foydalanish uchun imkoniyat yaratadi.
Dialektika muammolarini ishlab chiqishda ham Gegelning xizmatlari beqiyosdir. U sifat
o‗zgarishi, quyi shakllardan oliy shakllarga yuksalish, eskining Yangiga o‗tishi, har bir hodisaning
o‗z ziddiga aylanishi sifatidagi dialektik rivojlanish haqidagi ta‘limotni yaratdi. Gegel dunyodagi
barcha jarayonlar o‗rtasidagi o‗zaro aloqani qayd etdi.
Gegel dialektikaning idealistik shaklini ishlab chiqqan: u kategoriyalar dialektikasini,
ularning aloqalari va bir-biriga o‗tishini, «sof fikr» - mutlaq g‗oyaning rivojlanishini tahlil qiladi.
U rivojlanishni o‗z-o‗zidan harakat sifatida, qarama-qarshiliklar bir-biriga o‗tishi natijasida Yuz
beruvchi o‗z-o‗zidan rivojlanish sifatida tuShunadi: hodisa ziddiyatli bo‗lgani bois, u harakatlanish
va rivojlanish qobiliyatiga ega bo‗ladi. Gegel dialektikasida har bir tushuncha qolgan barcha
tushunchalar bilan ichdan bog‗lanadi: tushunchalar va kategoriyalar bir-biriga o‗tadi. Masalan,
imkoniyat rivojlanish jarayonida voqelikka, miqdor – sifatga, sabab – oqibatga aylanadi va ayni
vaqtda buning aksi Yuz beradi. Gegel qarama-qarshi kategoriyalar – shakl va mazmun, mohiyat va
hodisa, tasodif va zaruriyat, sabab va oqibatning birligini qayd etadi.
Gegel dialektikaning asosiy qonunlari: miqdor va sifat o‗zgarishlari qonuni, qarama-
qarshiliklarning bir-biriga o‗tishi qonuni va inkorni inkor qonunini kashf etdi. U kategoriyalar
dialektikasi orqali dialektika asosiy qonunlarining amal qilish mexanizmini o‗rganadi.
Gegel dialektikani bilish jarayoniga tatbiq etdi. Gegel uchun haqiqat bir marta va bir umrga
berilgan mutlaqo to‗g‗ri javob emas, balki jarayondir. Gegelda bilish nazariyasi bilish tarixi bilan
mos keladi: bilish, fan rivojlanishi tarixiy bosqichlarining har biri u haqda «mutlaq», lekin
cheklangan, to‗liq bo‗lmagan tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Har bir keyingi bosqich o‗zidan
oldingi bosqichdan boyroq va muayyanroq. U avvalgi mazmunning boyligini o‗zida to‗liq saqlaydi
va oldingi bosqichni rad etadi, lekin uning noyob jihatlarini yo‗qotmaydi, «o‗zlashtirilgan barcha
xossalarni yanada boyitadi».
Shunday qilib, Gegel mutlaq va nisbiy haqiqat dialektikasini ishlab chiqadi. Gegel
dialektikasini o‗rganish bilish nazariyasiga oid bilimlarni boyitadi, nazariy, ijodiy fikrlash
qobiliyatining rivojlanishiga yo‗l ochadi, mustaqil g‗oyalarni yaratishga ko‗maklashadi.
Gegelning falsafiy tizimi mantiq va tabiat falsafasini, antropologiya va psixologiyani, huquq
falsafasi va axloqni, davlat va fuqarolik jamiyati falsafasini, din falsafasi va estetikani, falsafa
121
tarixi va tarix falsafasini, tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi sifatidagi dialektikani o‗z
ichiga oladi
.
XIX asrning oxiridan boshlab g‗arb mamlakatlarida Hegel falsafasi atrofida turli falsafiy
maktablar va oqimlar vujudga keladi. Bu falsafiy maktablar ichida ma‘lum nufuz va ta‘sirga ega
bo‗lgan oqim «yosh hegelchilar» oqimi edi. Bu oqimning o‗sha davrdagi asosiy namoyandalari
orasida aka-uka Bruno va Edgar Bauerlar alohida ajralib turar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
