Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Tulenov Jondor (1927-2002)
akademik, falsafa fanlari doktori, professor. 
Asosiy ijodi 
dialektika va bilish nazariyasi, ilmiy tafakkur uslubi masalalariga bag‗ishlangan.
XX asrning 70-80 yillarida falsafani o‗rganishda nisbatan erkinlik shakllandi va Shu bois 
dialektik mantiqning rivojiga yo‗l ochildi. O‗zbekistonda J.Tulenovning dialektika maktabi 
shakllandi. Qozog‗istonlik o‗zbek olimi 1971 yildan O‗zbekistonda ilmiy faoliyatini davom ettiradi. 
U 350 dan ortiq ilmiy ishlar muallifi. J.Tulenov o‗zining ―Qonun falsafiy kategoriya sifatida‖ 
(Zakon kak filosofskaya kategoriya 1959) asarida qonunlar tuzilishi jihatidan uch asosiy 
komponentlardan iborat deb ko‗rsatadi: Ular 1) ob‘ektiv asosga ega, ya‘ni predmet va hodisalarning 
umumiy nisbatan barqaror zaruriy aloqalarini ifodalaydi; 2) harakatning o‗ziga xos usuliga ega, 
ya‘ni voqealar xarakteri va yo‗nalishini aniqlaydi; 3) yuqorida ko‗rsatilgan ikki komponent 
o‗rtasida bog‗lovchi element vazifasini bajaruvchi muayyan sharoitlar mavjudligida namoyon 
bo‗ladi. Demak 
qonun- bu predmet va hodisalarning zaruriy, nisbatan barqaror munosabatlari 
majmui bo‗lib, ular voqealarning yo‗nalishi va xarakterini aniqlaydi
. Qonun namoyon bo‗lishining 
turli shakllari bilan xarakterlanadi. Qonunning namoyon bo‗lish shakllariga quyidagilar kiradi: 1) 
qonunning stixiyali anglanilgan kuch sifatida namoyon bo‗lishi; 2) qonunning hukmron tendensiya 
va aniq shaklda namoyon bo‗lishi (dinamika va statika qonunlari); 3) qonunning katta va kichik 
kuch bilan harakati.
Ob‘ektiv qonunlar tizimi ham turli tumanligi bilan xarakterlanadi. 1) Qonun qamrab olgan 
ob‘ektiv jarayonlar nuqtai nazaridan tabiiy va ijtimoiy qonunlar farqlanadi; 2) Jarayonlarga ta‘sir 
darajasi nuqtai nazaridan asosiy va asosiy bo‗lmagan qonunlar; 3) harakat sharoitlari nuqtai 
nazaridan xususiy, umumiy va eng umumiy qonunlar farqlanadi. Ushbu qonunlar ijtimoiy 
taraqiyotda o‗z ifodasni topadi. 
J.Tulenovning kategoriyalar haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan, u a) 
dialektika kategoriyalari ob‘ektiv dunyoning umumiy qonuniyatlarini ifodalaydi va ontologik 
mazmunga ega; bu inson ongiga bog‗liq bo‗lmagan holda mavjud bo‗lgan voqelik rivojlanishi va 
harakatining aloqadorligi bilan bog‗liq umumiy qonun; 2) dialektika kategoriyalari umumiy 
tushunchalar sifatida inson fikrining shaklidir va bilishning tayanch nuqtasi hisoblangan mantiqiy 
mazmunga ega; 3) dialektika kategoriyalarining shakllanishi va rivojlanishining asosi bo‗lgan 
amaliyot insonning moddiy ma‘naviy faoliyati majmui sifatida namoyon bo‗ladi, Shuning uchun 
dialektika kategoriyalari ijtimoiy amaliyotning mahsuli ham deyiladi; 4) dialektika kategoriyalari 
amaliyotda paydo bo‗lib, amaliyotga xizmat qiladi; 5) dialektika kategoriyalarining muhim 
xususiyati ularning o‗zgaruvchanligi va egiluvchanligidir - 
51
deb e‘tirof qiladi. Muallif ―Dialektika 
kategoriyalarining 
egiluvchanligi‖ 
(Problema 
gibkosti 
kategoriy, 
1981), 
Dialektika 
kategoriyalarning o‗zaro aloqadorligi (Vzaimosvyaz kategoriy dialektiki 1986) asarlarida birinchi 
bo‗lib, dialektika kategoriyalarining ziddiyatliligi, ularning rivoji, o‗zaro aloqadorligi va o‗zaro bir-
biriga o‗tishini, kategoriyalar egiluvchanligining fan va amaliyot uchun ahamiyatini asoslagan. J. 
Tulenov dialektika qonun va kategoriyalarining ayniyligi va farqlari masalasi haqida ham to‗xtaladi. 
U o‗zining ‖Dialektika va ilmiy tafakkur uslubi‖ (Dialektika i stil nauchnogo mыshleniya, 1983) 
asarida birinchi marta, inson ijodiy faoliyatida tafakkur uslubining o‗rni va rolini yoritib beradi. 
Insonning kundalik tafakkur uslubidan ilmiy tafakkur uslubiga o‗tishiga ta‘sir qiluvchi omillarni, 
dialektik, metafizik, sofistik, eklektik tafakkur uslublarining tarixiy rivojlanish bosqichlarini 
yoritish bilan bir qatorda, ilmiy tafakkur uslubiga ta‘rif bergan. Sovet davrining qaqshatqich tazyiqi 
ostida J.Tulenov 3 marta ―Dialektika va bilish nazariyasi‖ (1984, 1986, 1989) mavzusida xalqaro 
ilmiy konferensiya o‗tkazdi va bu bilan o‗zbek falsafasining rivojiga o‗z hissasini qo‗shdi.. 
50
Каримов И.А. Ёшларга ишонч билдириш, уларнинг ташаббус ва салоҳиятини рўѐбга чиқариш – бугунги куннинг устувор вазифасидир \\ 
Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. –Т.: Ўзбекистон, 2006. –Б. 280.
51
Туленов Ж.Т. Взаимосвязь категорий диалектики – М.: Мысль, 1986 

---

91 
Mustaqil O‗zbekistonda J.Tulenov ijodining Yangi qirralari namoyon bo‗ldi. Bu davrda u 
ijtimoiy dialektika masalalariga alohida e‘tibor qaratadi. Hayot falsafasi (1993) asarida falsafiy 
bilimning o‗ziga xos xususiyatlari, uning siyosat bilan bog‗liqligi, mamlakat mustaqilligining 
dastlabki yillarida ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy Yangilanish jarayonlarini tushunish uchun 
falsafiy madaniyat va siyosiy tafakkurni shakllantirish lozimligini ta‘kidlaydi. ―Mustaqillik va 
milliy tiklanish‖ (1996) asarida O‗zbekiston mustaqilligining tarixiy ahamiyati, Yangi siyosiy tizim, 
ko‗pukladli iqtisod va bozor munosabatlariga o‗tishda, mustaqil davlatning ma‘naviy, madaniy va 
axloqiy asoslarini rivojlantirish va mustahkamlash, milliy mustaqillik mafkurasining maqsadi va 
yo‗nalishlarini aniq anglash va ularni hayotga tadbiq etish masalalari yoritilgan. ―Qadriyatlar 
falsafasi‖ (1998) asarida qadriyatlarning mohiyati, ularning turlari (tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy 
siyosiy, estetik va h.k) ma‘muriy buyruqbozlik hukmronlik qilgan tuzumda milliy qadriyatlarning 
qadrsizlanganligi, mustaqillik davrida qadriyatlarga munosabatning o‗zgarganligi, milliy tiklanish, 
millatning o‗z-o‗zini anglashi mustaqillikni saqlashning asosiy omili bo‗lishini e‘tirof etgan. 
Tulenovning so‗nggi asari ―Dialektika nazariyasi‖(2001) bo‗lib, unda olim dialektikani 
sinergetika bilan almashtirishga, dialektikani o‗ldiga chiqarishga harakat qilgan ba‘zi soxta 
olimchalarga qaqshatqich zarba beradi. Dialektikaning fan va ta‘limot sifatidagi tarixiy 
taraqqiyotini, uning eng qadimgi va hozirgi zamon bilishining metodlaridan biri ekanligini, buyuk 
mutafakkirlar al-Forobiy, al-Xorazmiy, al-Beruniy, Ibn-Sino, Ulug‗bek, Mirzo Bedil asarlari 
asosida dialektikaning ijtimoiy jarayonlarni bilishdagi ahamiyati, uning global xarakterini yoritgan. 
J.Tulenov talabalar uchun qator darslik va o‗quv qo‗llanmalarini yaratgan, umrining oxirigacha 
xalqqa xizmat qilgan buyuk olim edi. 
I.A.Karimov aytganlaridek, ―SHaxs imkoniyatlari bizda juda chuqur irsiy asoslarga egadir. 
Respublikamizda jahon fani va texnikasi, falsafa va huquq yutuqlarini egallab olgan va Shu bilan 
birga o‗z xalqiga yaqinlikni saqlab qolgan kishilar juda ko‗pdir‖
52
. Ular o‗zlarining halol mehnati 
bilan ajdodlar ishini davom ettirgan hamda hozirgi kunda ham mamlakatimizni demokratlashtirish 
va modernizatsiyalashtirish jarayoniga munosib hissasini qo‗shmoqdalar. Quyida mamlakatimizda 
ijtimoiy falsafa va madaniyat falsafasi fani ravnaqiga munosib hissa qo‗shgan faylasuf olimlar 
haqida so‗z yuritamiz.