|
***
Adabning yuqori bosqichi – go‗zal xulqdir
***
Oltin topmaginu o‗rgangin hunar,
Hunarning oldida hasdir oltin-zar
Abdurahmon Jomiy
***
Hunarli kishilar gapirmaydilar,
328
Qarab tur: hunarning o‗zi gapirar
Ahmad Donish
***
Har bir kishi – kasb-korini mukammal bilmog‗i, yaxshi tarbiya olmog‗i va yaxshi xulq-atvor
fazilatlariga ega bo‗lmog‗i kerak
Abu Nasr Farobiy.
―Xulq‖
– oila, jamoa, mahalla-kuy miqyosida ahamiyatli bo‗lgan, yoqimli insoniy xatti-
harakatlarning majmui. Xulq – insonning ma‘naviy qiyofasi va faoliyatiga xos bo‗lgan axloqiy tushuncha.
SHaxs hayot tarzining o‗ziga xosligini, uning faoliyatida axloqiy qadriyatlar tamoyillari nechog‗li
o‗zlashtirilganligi, odob me‘yorlari qay tarzda amaliy ahamiyat kasb etganligini va aksincha, odob-
axloqqa zid bo‗lgan hislatlar mavjudligini ko‗rsatib turadi. Xulq shaxs axloqiy faoliyatining o‗lchami,
ko‗rsatkichidir. SHaxsning yaxshi axloqiy fazilatlar bilan sug‗orilgan faoliyat tarzi ―yaxshi xulq‖
namunasi bo‗lib xizmat qilsa, faoliyatida axloqiy qadriyatlarga zid amallarning namoyon bo‗lishi esa,
―yomon xulq‖ga misol bo‗la oladi. Inson xulqi uning ma‘naviy-axloqiy dunyosining o‗ziga xos
ko‗rsatkichi hisoblanadi. Shuningdek, ma‘naviy-ruhiy kechinmalarning inson xulqi orqali namoyon
bo‗lishi ko‗p jihatdan mavjud shaxs ta‘sirida bo‗lgan muhitning o‗ziga xos tarzda shakllanishiga ham
ta‘sir ko‗rsatadi.
Bufikrlarimiznimisollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, avtobusda yoshgina yigit,
talaba hamma qatori o‗tiribdi. Navbatdagi bekatdan bir keksa kishi chiqib, o‗tirish uchun atrofga nazar
tashlay boshladi. O‗tirgan yigit darhol o‗rnidan turib: ―O‗tiring, otaxon!‖ deb joy bo‗shatdi. Atrofdagi
insonlar uning chiroyli xatti-harakatiga qarab, unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: ―Oilada chiroyli
tarbiya berilgan ekan, odobli ekan‖, deb qo‗yadilar. Hayotda Shunday voqealar ham uchrab turadi ya‘ni
buning aksi. Talaba teskari qarab olsa, yoki o‗zini juda charchagan holga solib, qariyaga joy
bo‗shatmasa, albatta g‗ashimiz keladi, ko‗nglimizdan: ―Buncha beodob, surbet ekan!‖ degan fikr o‗tadi, u
bizda yoqimsiz taassurot uyg‗otadi. Qariyaga joy bo‗shatgani yoki bo‗shatmagani oqibatida salondagi
yo‗lovchilarning qalbida talabaga nisbatan ijobiy yo salbiy baho beriladi.
Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha
qo‗ni-qo‗shnilarning barcha marakalarida xizmatda turadi, qo‗lidan kelgan yordamini hech kimdan
ayamaydi, ochiq ko‗ngil, tirishqoq, oila a‘zolariga mehribon va h.k. Unday odamni biz xushxulq inson
deymiz va unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu buning aksi bo‗lsa-chi, u qo‗ni-
qo‗shnilar bilan qo‗pol muomala bilan gaplashsa, to‗y-ma‘rakalarda janjal ko‗tarsa, sal gapga
o‗dag‗aylab, musht o‗qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badxulq deymiz.
Uning badxulqliligidan oilasi, tevarak-atrofdagi ba‘zi shaxslar jabr ko‗radi, mahalladagilarning tinchi
buziladi. Bunday shaxslarni darhol mahalla oqsoqollari boshchiligida tarbiyaviy ishlarni olib borishlari
lozim.
Oilada, mahalla-kuyda, jamiyatda insonlarning odoblilik va xushxulqlilikning keng yoyilishi
jamiyat axloqiy hayotigagina emas, balki butunligicha ijtimoiy taraqqiyotga ham ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Bu ta‘sir tufayli garchand jamiyat birdaniga yuksalib ketmasa-da, asta-sekinlik bilan, muntazam ravishda
yaxshilanib, ravnaq topib boradi.
Axloqqa kelsak, masala o‗ta jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yoxud viloyat prokurori
o‗zi mas‘ul hududda doimo qonun ustuvorligini ta‘minlash uchun intiladi, adolat qaror topishini ko‗zlab
ish yuritadi, lozim bo‗lsa, hokimning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning bekor qilinishiga
erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat o‗z kasbini e‘zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq posboni,
adolatli tuzum timsoli tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bag‗ishlagan
yuksak axloq egasi; u, o‗zi yashayotgan jamiyat uchun namuna bo‗ladi. Agar mazkur prokuror, aksincha,
qonun himoyachisi degan nomi bo‗la turib, o‗zi qonunni buzsa, shaxsiy manfaati yo‗lida oqni qora,
qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo‗ladi: oddiy fuqaro nazdida birgina kishi – prokuror-amaldor
emas, balki butun jamiyat adolatsiz ekan, degan tasavvur uyg‗onadi. Bunday tasavvurlarning muntazam
kuchayib borishi esa oxir-oqibat o‗sha jamiyat yoki tuzumni tanazzulga olib keladi.
329
Bu o‗rinda Shuni alohida ta‘kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida odoblilik – xushxulqlilikka,
xushxulqlilik – yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo‗lga qo‗yilmagan joyda muayyan
shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan – badxulqlilikka, badxulqlilikdan – axloqsizlikka o‗tishi mumkin
.
Xulosa qilib, yuqorida bayon etilgan masalalar, ya‘ni axloq, uning jamiyat hayotida tutgan o‗rni
kabi muammolarni o‗rganish bilan bevosita etika fani Shug‗ullanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
