Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Nisbiy haqiqat
– 
borliqni asosan to‗g‗ri aks ettirsa-da, obraz ob‘ektga uncha mos emasligi 
bilan ajralib turadigan bilim
. Nisbiy haqiqat to‗g‗ri, biroq noto‗liq, taxminiy, vaqt va joyning 
muayyan tarixiy shart-sharoitlari bilan cheklangan haqiqatdir.
Nisbiy va mutlaq haqiqat bir-biri bilan chambarchas bog‗liq. Nisbiy haqiqatlar bilish 
taraqqiyoti jarayonida rivojlanib, o‗z chegarasi bo‗lgan mutlaq haqiqatga yaqinlashadi. 
Biroq bilishning tarixiy rivojlanish jarayoni nafaqat nisbiy haqiqatlarning mutlaq haqiqatga 
aylanish jarayoni, balki ayrim mutlaq haqiqatlarning Yuzaga kelish jarayoni hamdir. Bu fikrni 
fizikada atom va uning tuzilishi haqidagi tasavvurlarning rivojlanishi misolida ko‗rish mumkin. 
Yuz yil muqaddam fiziklar va ximiklar atomlar amalda mavjud va ajralmas sharchalar ko‗rinishida, 
deb taxmin qilar edilar. Bu tasavvur zamirida mutlaq haqiqat unsurlari mavjud edi. Bundan: 
«Kimyoviy elementlarning atomlari amalda mavjud», degan xulosa kelib chiqadi. Fizika va 
kimyoning keyingi rivojlanishi mutlaq haqiqatning bu elementini bekor qilmadi. Biroq bu 
tasavvurlarda xatolar mavjudligi (taranglik, ajralmaslik va h.k.) aniqlandi.
XIX asr oxirida elektronlar kashf etilishi natijasida atom tuzilishining Yangi manzarasi 
yaratildi. Tomson musbat zarralar va manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan atom modelini 
yaratdi. Atomning bu nisbatan haqiqiy manzarasida mutlaq haqiqatning Yangi unsurlari paydo 
bo‗ldi: Darhaqiqat atom musbat zaryadli zarralardan iborat.
Atom haqidagi tasavvur rivojlanishining uchinchi bosqichi Rezerford-Bor modeli bilan bog‗liq. 
Bu modelda atom yadro va uning atrofida aylanuvchi elektronlardan tashkil topadi. Umuman 
olganda, avvalgi modellardan aniqroq bo‗lgan bu modelda mutlaq haqiqat unsurlari mavjud. 
Hozirgi zamonda atom tuzilishi haqidagi tasavvurlar zamirida kvant mexanikasi va atom yadrosini 
o‗rganish natijalari yotadi. Hozirda elektronlarning atom yadrosi atrofidagi harakatini zichligi 
notekis bo‗lgan bulut harakatiga o‗xshatish mumkinligi, chunki elektronlar korpuskulyar va to‗lqin 
xossalariga ega ekanligi, yadro esa protonlar va neytronlardan iborat tizim hisoblanishi va 
hokazolar ma‘lum. Hozirgi zamon fizikasida atom manzarasi N. Bor nazariyasidagiga qaraganda 
to‗liqroq va aniqroq, unda mutlaq haqiqat unsurlari ko‗proq. Biroq atomning hozirgi manzarasi 
kelajakda o‗zgarishi, unga aniqlik kiritilishi, unda Yangi haqiqat va xatolar aniqlanishi Shubhasiz. 
Haqiqatda nisbiy va mutlaq jihatlar uzviy, o‗zaro bog‗langan: bir tomondan, nisbiy haqiqatda doim 
mutlaq haqiqat unsurlari mavjud bo‗lsa, boshqa tomondan, inson bilimlarining rivojlanishi 
jarayonida nisbiy haqiqatlardan mutlaq haqiqat Yuzaga keladi.
Nisbiy va mutlaq haqiqat dialektikasi bizning bilimimiz atrofimizdagi olamni har tomonlama 
va aniq qamrab olishga intilib, qarama-qarshiliklarni echib, ob‘ektiv borliqni yanada teranroq va 
mukammalroq aks ettirishini ko‗rsatadi.