Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети шералиев Абдусаид Шералиевич

Касаллик	Қўзғатувчи
Касаллик формалари
Умумий (системали) бактериозлар
Помидорнинг рак касаллиги	Clavibacter michiganensis ssp. michiganensis	Сўлиш
* Картошка бактериози	Erwinia carotovora (Pectobacterium carotovorum)	Сўлиш - картошка ўсув даврида
* Карам томирлари бактериози	Xanthomonas сampestris	Карам барглари, поялари ва қўзоқларида доғлар ривожланиши ва б.
* Полиз экинлари сўлиши	Erwinia tracheiphila	Сўлиш
Локал (махаллий) бактериозлар
* Бодринг барглари серқирра доғланиши	Pseudomonas syringae pv. lacrymans	Некроз – баргларда қиррали доғлар пайдо бўлади
* Данакли мевали дарахтларнинг бактериозлари	Pseudomonas syringae pv. syringaeва бошқа патоварлар	Некроз – баргларда кичик, думалоқ, поя қобиғида узун, тасмасимон доғлар пайдо бўлади
Мевали дарахтлар куйиши	Erwinia amylovora	Некроз – дарахтларнинг барча қисмларида қўнғир доғлар пайдо бўлади
		Зарарланган органларда экссудатлар ҳосил бўлади
Ловия бактериози	Pseudomonas syringae pv. phaseolicola	Некроз – ловия дуккакларида доғлар пайдо бўлади
		Хлороз – зарарланган органларда хлоротик доғлар пайдо бўлади
		Зарарланган органларда экссудатлар ҳосил бўлади
Тамакининг бактериал чўтирлиги касаллиги	Pseudomonas syringae pv. tabaci	Некроз – зарарланган органларда доғлар пайдо бўлади
		Хлороз – зарарланган органларда хлоротик доғлар пайдо бўлади
*Сабзи, картош ка, карам, пиёз, саримсоқ ва б.	Erwinia carotovora, Erwinia aroidea, Erwiniasp.	Картошка ниҳолларида “қора сон” – ниҳоллар чириши; мева ва илдизмевалар сақлаш даврида чириши
*Мевали дарахт лар, ток ва б. экинларнинг илдиз бўғзининг рак касаллиги	Agrobacterium tumefaciens (қ Rhizobium radiobacter)	Зарарланган органларда шишлар, доғлар ҳосил бўлади
* Лавлагининг бўқоқ касаллиги
* Ёнғоқнинг бактериал куйиш касаллиги	Xanthomonas arboricola pv. Juglandis	Зарарланган барг ва бошқа аъзоларда доғлар ва меваларда яралар ҳосил бўлади
* Анжир бактериози	Bacterium fici	Зарарланган баргларда доғлар ҳосил бўлади ва новдалардан экссудат оқади
* Ғўзанинг гоммоз касаллиги	Xanthomonas сampestris pv.malvacearum	Зарарланган баргларда доғлар, поя ва кўсакларда доғлар ва яралар ҳосил бўлади
* Лавлагининг сил касаллиги	Xanthomonas сampestris pv. Beticola	Зарарланган илдизмеваларда шишлар ҳосил бўлади
Помидорнинг рак касаллиги	Clavibacter michiganensis ssp. Michiganensis	Поя чатнаши ва меваларда доғлар пайдо бўлади
* Картошка халқали чириши	Clavibacter michiganensis ssp. Sepedonicus	Картошка туганаклари чириши
* Помидорнинг сўгал касаллиги	Xanthomonas campestris pv.vesicatoria	Помидор ва қалампир баргларда доғлар, меваларда сўгаллар ҳосил бўлади

Изоҳ. Ўзбекистонда учрайдиган бактериозлар юлдузча билан белгилаб қўйилган.

1-жадвал давоми

Бундай касалликларга картошканинг ҳалқали чириши, помидорни бактериал рак туфайли сўлиши, карамни поя бактериози мисол бўла олади. Помидор ва полиз экинларининг бактериал сўлиш касалликларида (қўзғатувчилари Cla. michiganensis ssp. michiganensis ва Er. tracheiphila) дастлаб ўсимликнинг алоҳида барглар, кейин айрим новда ва палаклар, охирида бутун ўсимлик сўлишига олиб келади.

Некроз касалланган ўсимликнинг ҳалок бўлган, қўнғир ёки қора тусдаги ҳужайраларидир. Қорайиш некроз атрофидаги бошқа ҳужайраларга тарқалади. Мисол учун, мевали дарахтларнинг гуллари ва баргларида Er. amylovora қўзғатган белгилари.
Шишлар (галлар, бўртмалар) дарахтларнинг илдиз бўғзида ва пояларида ракни қўзғатувчи Agr. tumefaciens бактерияси томонидан келтириб чиқарилади.
Бактериоз касаллиги туфайли айрим тўқималарнинг чексиз бўлиниши натижасида рак касаллиги келиб чиқади. Ракни мевали дарахтларнинг илдизида, тукли поясида, қанд лавлагининг илдиз меваларида кузатиш мумкин. Айрим ўсимликларда бактериал сўлиш ва чириш касалликлари бирданига келиб чиқади.

Паренхиматоз касалликлар

Чириш касаллиги қуйидаги икки турга бўлинади: ҳўл чиришда ўсимликни бутун аъзосининг чиришига сабаб бўлади; локал чиришда тўқиманинг айрим қисмларинигина касаллантиради.

Ҳўл чириш асосан этли, суви кўп ва запас озиқ моддаларга бой бўлган ўсимлик тўқималарда–илдизда, туганакда, илдизмевада кузатилади. Касаллик қўзғатувчиснинг ҳосил қилган пектиназа ва протопектиназа ферменти таъсирида тўқимадаги ҳужайралараро модданинг парчаланиши натижасида ўткир ҳидли, суюқ бўтқа ҳосил бўлади. Масалан, Pec. corotovorum, Pec. аroideae турларига оид бактериялар шундай касалликларни келтириб чиқаради.
Локал чиришда ўсимлик аъзоларининг айрим тўқимасининг чириши амалга ошади. Масалан, картошка туганагининг ҳалқали чириши Cor. sepedonicum бактерияси таъсирида тўқималар рангги ўзгариб, юмшоқ бўлиб қолади. Картошканинг қорасон касаллигини қўзғатувчи Pect. phytopthorum- бактерияси картошка туганаги юзасида қўнғир пўстлоқ доғланишини келтириб чиқаради.
Маҳаллий чиришни ўрик мевасининг Bac. mesentericum бактерияси келтириб чиқарилади.
Бактериалар касаллантирилган тўқималарда некроз ҳосил бўлишига сабаб бўлади. У қуйидаги турларга бўлинади: доғланиш ва куйиш.
Доғланиш барг паранхимасини, мева юзасини касаллантирганда кўринади. Доғланишда зарарланган тўқималарнинг ранги ўзгариб, ўсимлик нобуд бўлади. Масалан: бодринг баргининг доғланиши- Ps. lachrymans, буғдой бошоғи доғланиши- X. translucens, Ловия дуккаги доғланиши-X. phaseoli, помидор меваси доғланиши- X. vesicatoria каби касалликларда доғланиш турли интенсивликда намоён бўлади.
Доғланиш касаллиги бир неча босқичларда ўтади: бактериянинг ўсимликка кириб келгандан кейин ёғли, яшил рангли доғларнинг ҳосил бўлиши ва уларнинг некрозга айланиши. Некроз ҳосил бўлишида тўқималар жигар, қўнғир, қора рангга киради. Тўқималардаги бундай ўзгаришлар бактериянинг тирозиназа ферментини оқсилни парчалашидан ҳосил бўлади. Бу жараён пояда кузатилганда ва мевали дарахтларнинг мевасида некроз ҳосил қилиш билан тугайди.
Ўсимлик барглари зарарланган тақдирда, касаллланган тўқималарнинг тушиб кетиши бодрингда (Ps.lachrymans) ва ўрикда (X. pruni) кузатилади.
Куйиш жараёни ўсимликнинг айрим аъзоларини қорайиши ёки нобуд бўлиши натижасида рўй беради. Айрим тўқима ва органларнинг қорайиши ва нобуд бўлиши гул ва барг куртакларида, ёш баргларда, гулда, пўстлоқда рўй беради. Улар қурийди, қораяди, сўлийди, шилимшиқ ёки ёпишқоқ модда қуриганда қўнғир, сариқ пленка билан қопланади. Масалан, нокнинг бактериал куйиши –Ps. pirini юқорида кўрсатилган белгиларни ҳосил қилади.