Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

 
4-расм. Тирқиш S
бош
 дан S
max
 гача кўпайганда вал марказининг 
схематик ўзгариши. 
 
Х 

---

58
У 
 
 
5-расм. Подшипникнинг геометрик шакли бузилган ҳолдаги 
(пунктирда кўрсатилган) валнинг подшипникдаги ҳолати. 
Агар шлицадаги ейилиш қиймати (5) ифодада кўрсатилган 
тенгликдан ортиқ бўлса, бундай ҳолат чегаравий ҳисобланади. 
Ишқаланиш кучлари ва зарбли юкланмалар нафақат ўтқазишларни, 
шунингдек, деталарнинг геометрик шаклларига ҳам салбий таъсир 
этади. Мойлаш назариясига биноан подшипникда айланаётган вал, 
ўз маркази бўйича ярим айлана доираси радиусининг 1/4 тирқишига 
тенг қийматига яқин эгри чизиқ кўринишида ҳаракат қилади. 4-
расмда кўриниб турганидек, а нуқтаси валнинг марказидаги S
бош
тирқишида, b-S
max
тирқишда ишлашига жавоб беради. 
Бирикма ишга туширилганда ва барқарор ҳолатга ўтгунга қадар 
вал бошланғич тирқиши (S
бош
) билан 

1
бурчакка айлана бошлайди. 
Бу вал ва подшипникнинг ейилиши билан боғлиқ ҳол, чунки вал 
пастроқ айланишлар сонида ишлаганда ярим суюқлик шароитидаги 
ишқаланиш содир бўлади. Тирқиш ортган сари бу бурчак камая 
бошлайди ва рухсат этилган чегаравий тирқиш пайтида (S
max
) 

2
га 
етади. Агар ишлаш жараёнида вал ўзининг дастлабки геометрик 
шаклини сақлаган ҳолда текис ейиладиган бўлса, подшипник 
тўғрисида бундай деб бўлмайди. Доимий юкланма пайтидаги 
ейилиш, асосан, 

1
бурчаги соҳасида содир бўлиши мумкин ва бу 
жойдаги ейилиш равон, бир хилда кечмайди, аксинча C нуқтаси 
томон кўпроқ ейила боради. Демак, вкладишдаги энг кўп ейилиш C 
нуқтасида ҳосил бўлади. Агар, вал ейилмайди деб фараз қиладиган 
бўлсак, у ҳолда вақт ўтган сари подшипник C нуқтасида вал 
ўзининг ташқи диаметри эгри чизиғига мос радиусдаги ейилган уя 
ҳосил қилади. Бу ҳол бирикманинг, яъни подшипникнинг чегаравий 

---

59
ҳолатга етганлигидан далолат беради, чунки подшипникнинг бутун 
юкланган қисми бўйлаб панонасимон оралиқ содир бўла олмайди, 
ва, демак, суюқлик шароитида ишқаланишни таъминловчи шароит 
бузилади. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг кўрсатишича, цилиндрик 
подшипникларнинг босим кўрсатиш зонаси 

=90-120
0
ташкил 
этади. Энг қулай шароит учун 

=90
0
ёй ҳолатини қабул қилиб, 
уянинг чуқурлиги У билан аниқланиши мумкин. Оралиқ математик 
ҳисоботларни кўрсатиб ўтирмасдан, аналитик усулда уни 
ҳисоблашда ишлатиладиган асосий якуний формулани қуйидагича 
ифодалаш мумкин (уни исботлаш усули [1] да келтирилган): 
.
5
,
2
5
,
0



бош
S
y
, (4) 
бу ерда S
бош
, 

-бирикманинг бошланғич тирқиши ва 
эксцентриситети қиймати. 
Янги бирикма учун (х=0 ёки 
0


бўлгана) (4) формула: 
У=0,2S
бош
, 
бу ерда S
бош
-бирикманинг бошланғич тирқиши. 
Агар 
5
,
2


шартига яқинлашган пайтда бирикманинг 
суюқлик шароитида ишқаланиш режими бузилган ва у чегаравий 
ҳолатга келган ҳисобланади. Детал ва бирикманинг техник 
кўрсаткичларига тўлиқ техник ресурс (T
m
), ҳақиқий ишлаб 
бўлинган ресурслар (T
x
), қолдиқ ресурсларни (T
k
) киритиш мумкин. 
Агар чиниқтириш зонаси ҳисобга олинмаса, нормал эксплуатацион 
участкасида (биринчи яқинлашишда) ейилиш қийматининг ортиши 
бирикманинг иш ҳажмига (T) тўғри пропорционалдир (6-расм). 
Бундай ҳолатда бирикмадаги деталнинг техник тўлиқ ресурсини 
қуйидаги ифода ёрдамида аниқлаш мумкин: 
,

tg
И
И
T
б
ч
T


(5) 
бу ерда И
ч
-деталнинг чегаравий ўлчами; 
И
б
-деталнинг номинал (чизмадаги бошланғич) ўлчами; 

---

60
Ейилиш
g
v
tg


-деталнинг ўртача ейилиш тезлиги. 
И , мм 
б 
Т, 
МОТО-
С.
Т
Т
Ишланма,