Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

1-расм. Қўзғалувчан ва қўзғалмас текисликлар орасидаги 
босим остида ҳаракатланувчи мой қатламларининг тезлик 
профили: V-бир қатламнинг иккинчи мой қатлами устидан 
харакатланиш тезлиги. 
Худди шу сингари подшипникка, шпонка, вал-подшипник 
бирикмалардаги чегаравий ҳолатларни ҳам аниқлаш мумкин (2-4-
расм). (1) тенглама двигателдаги поршеннинг цилиндр ичидаги 
ўтказишга тадбиқ қилиниши ҳам мумкин. Мойни картер томонга 
пуфлаб газлар босими поршен юқориги чекка нуқтасидан ўтган 
заҳоти содир бўлади (v=0). Шу боисдан цилиндр-поршен гуруҳи 
деталари бирикмаларидаги чегаравий тирқишни, айнан мой сарфи 
бўйича ўрнатиш тавсия этилади. 
Подшипниклардаги ишчи бирикмаларидаги радиал тирқишлар 
S
r
, ўқ йўналишдаги тирқишлар S
0
(ўқ бўйинлари) ва бурчак оғиши 
 

---

55
(подшипникнинг ўқи кесиб ўтиш жойидаги марказ атрофида 
бурилиш бурчаги) билан тавсифланади (2-расм). 
2-расм. Думалаш подшипниклардаги тирқишлар тури. 
М
к
=Pу=Pd/2; l=4M
k
/hd[
]
э
; P=be[
]
ўр
, 
У ҳолда: l=2M
k
/hd[
]
ўр
; 
бу ерда [
]
ўр 
- кесиш бўйича материалнинг рухсат этилган
кучланиши. 
1) 
нормал шароитда [
]
э
=100-200 кгс/см
2
; 
2) 
оғир шароитда [
]
э
=30-100 кгс/см
2
; 

---

56
3-расм. Шпонка бирикмасини ҳисоблаш схемаси. 
Подшипниклардаги тирқишларнинг ортиб бориши улар 
ишлаган пайтда шовқиннинг ортишига олиб келади-бундай 
шароитда 
уларни 
дарҳол 
тўхтатиш 
зарур, 
бу 
сингари
нуқсонларнинг содир бўлиши-уларнинг чегаравий ҳолатидан дарак 
беради. Подшипникдаги радиал ишчи тирқиш S
p
, одатда, 
чизмадагидан кам бўлиб, қуйидаги формула билан аниқланади: 
S
p
=S
ч
-(S
1
+S
t
), 
(2) 
бу ерда S
ч
-чизмадаги тирқиш; 
S
1
-ички ҳалқанинг кенгайиши оқибатида ёки ташқи ҳалқанинг 
торайиши оқибатида ҳосил бўладиган тирқиш; 
S
t
-ҳалқа қизиган пайтдаги хароратларнинг ҳар хилдаги таъсири 
сабабли ҳосил бўладиган тирқиш. 
Ўз навбатида: 
S
t
=
dғ
1
(t
1
-t
2
), 
(3) 
бу 
ерда 
-ҳалқа 
материалининг 
чизиқли 
кенгайиш 
коэффициенти (
=0,00011). 
dғ
1
-подшипник ички ҳалқасининг келтирилган ташқи диаметри. 
0
1
2
1
; t
5 10 .
4
F
D d
d
d
t
С



 
  





---

57
Шпонканинг ишчи юзаларидаги ён қирраларида эзилишнинг 
олдини олиш учун қуйидаги шарт таъминланиши лозим: 
P
h/2l
э
,
(4) 
бу ерда l-шпонканинг ишчи узунлиги; 

э
-эзилишга оид рухсат этилган кучланиш; 
h-шпонка баландлиги. 
Бирикма аниқлигининг ўзгаришига шлицалардаги ейилишлар 
кўпроқ таъсир этади. Бирикма ишончлилигини таъминлаш учун 
шлицаларнинг кенглиги бўйича рухсат этилган ейилиш қиймати 
қуйидагидан ошиб кетмаслиги лозим: 

в
=(0,05-0,08)b, мм.
(5) 
бу ерда b –шлицанинг бошланғич айлана диаметри бўйича тўғри 
томонли ёки эвольвентали шлица тишининг кенглиги. 
М 
а