Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

1-расм. Пахта териш машиналарини таъмирлашда технологик 
қулайлик даражасига таъсир этувчи асосий омиллар. 
 
Машиналарнинг таъмирлашда технологик қулайлик 
даражасига таъсир этувчи асосий омиллар. 

---

140
Пахта териш машиналарининг, таъмир-хизматбоплик 
қобилиятига таъсир этувчи омилларни 1-расмда кўрсатилганидек, 
асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин. Бу омиллар ҳозирги кунда 
деҳқончилигимизда кенг қўлланиб келинаётган барча хорижий 
техникаларга ҳам хосдир. Териш машиналари конструкцияларининг 
сервис ишларига тегишли технологик қулайлик даражасини 
технологикбоплик коэффициенти билан баҳолаш мумкин. 
Технологикбоплик коэффициентини қуйидаги формула 
ёрдамида баҳоланади: 
































c
n
i
i
n
i
i
n
i
i
mexн
T
T
T
К
1
1
1

, (1) 
бу ерда Т
а
, Т
е
- техсервис жараёнидаги асосий ва 
ёрдамчи операциялар учун меҳнат сарфи, одам/с. 
Бу коэффициентни аниқлаш жараёнида қуйидаги асосий 
параметрларни ҳам ўрганиш тавсия этилади: 
1) Меҳнат сарфини аниқлаш жараёнидаги хронометраж (ўлчаш) 
пайтидан кузатишлар сонини аниқлаш:
,
2







z
N


(2) 
бу ерда 

- муайян кузатиш операциясини бажаришга кетадиган 
вақтнинг ўртача арифметик оғиш қиймати; 

- ўлчаш аниқлиги; 
 z -хронометраж пайтида аниқланадиган тадқиқот 
натижаларидаги ўртача қийматининг бош миқдордан оғиш 
қиймати; 
2) Меҳнат сарфининг барқарорлик даражасини белгиловчи 
коэффициенти аниқлаймиз: 
,
min
max
T
T
K
m

(3) 
бу ердаТ
max 
Т
min
- хроноқатордаги энг кўп ва энг кичик даражадаги 
меҳнат сарфи. 
Назорат, текширув ишлари пайтидаги операциялар машинада 
(К
т
 

1,7) ёки қўлда (Кт < 2'5) бажарилганда қавс ичидаги 
коэффициентларда кўрсаткичлар қиймат чегарасида берилган 
хроноқатор барқарорлик қобилиятига эга ҳисобланади. 

---

141
3) Меҳнат сарфининг ўртача арифметик қиймати ва 
дисперсия қийматини аниқлаш: 
x
N
x
T
n
i
y



1
; (4) 
N
T
x
n
i
y
i




1
2
)
(

, (5) 
бу ерда 

 - танлаб олинган сонлар қаторидан оғиш параметри; 
N - танлашлар сони; 
х - танлаш сонларининг ўртача қиймати. 
Дисперсиянинг бирор томонга оғишмаган ҳолатини баҳолашда 
(

=S) қуйидаги формуладан фойдаланимиз: 
;
1
)
(
2
2




N
x
x
S
(6) 




)
1
/(
)
(
N
x
x
S
. (7) 
Бу формула дисперсияни аниқлашда талаб қилинган бирорта 
эҳтимолий тақсимотга баҳо беришда қўлланилади. Сонлар қатори 
барча тақсимотни ўз ичига олган ҳолда дисперсия махраж 
қийматига тенг бўлиши мумкин. 
Ҳар қандай машинанинг техник даражасини ҳисоблашда 
эҳтиомолий тақсимотга хос бўлган боғланишнинг хусусий 
кўринишини баҳолашда корреляция коэффициентидан 
фойдаланишни тавсия этамиз: 
 



























N
y
y
N
x
x
N
y
x
xy
r
2
2
2
2
)
(
· (8) 
Корреляция коэффициентининг хатоликни ва муҳимлик 
даражаларини қуйидагича аниклаймиз: 
;
1
2
2
r
n
r
S
r



r
r
S
r
t

(9) 
бу ерда n- танловлар сони; 
r - корреляция коэффициенти; 

---

142
 Корреляция коэффициенти ўрганилаётган омилда содир 
бўладиган ўзгаришлар улушининг сон кўрсаткичини (% да) 
белгилайди.