Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Молекуляр-механик ишкаланиш пайтида «қадалиш» 
ҳолати содир бўлади - қайта кристалланиш ҳароратидан паст 
ҳароратда м е т а л л а р н и н г ў з а р о и ш қ а л а н и ш и ё к и б и р г а -
л и к д а деформацияланиши натижасида сиртлар ўзаро 
«ёпишиб» қолиш ҳолатлари кузатилади. 

---

89
Гидроабразивли ейилишга двигателлардаги тирсакли 
валларининг туб вкладишларининг ейилишини мисол қилиш 
мумкин: уларнинг марказий тешикларидан мойлаш суюқлиги 
узатилади, абразивли заррачалар ўзаро ёпишиб қолган жойларида 
улар ўртасида чегара йўқолади, металлар бирикиб кетади. Тирсакли 
валлардаги туб (узак) ва шатун бўйинлари, сирпаниш подшипник-
лари айнан шундай шароитларда ишлайди. 
Коррозион-механик ишқаланиш пайтида деталар юзаларида 
юпқа оксид қоплами ҳосил бўлади. Улар ишқаланиш жараёнида 
парчаланиб, кейинчалик абразив заррачалар каби салбий таъсир 
кўрсатади. Қўзғалувчан оксид парчалари кўпроқ ейилишнинг 
биринчи босқичида ҳосил бўлади. Яна пайдо бўлади ва майда 
заррачалар кўринишида чиқиб кетади. Иккинчи босқичда 
қайишқоқ деформацияланмайдиган мўрт оксидлар даврий равишда 
пайдо бўлади ва уваланади. Бундай ишқаланиш шароитларида 
тирсакли вал бўйинлари, поршен бармоқлари, цилиндрлар 
гилзаларининг ишчи юзалари ишлаши мумкин. Бу хилдаги 
ишқаланиш турига оксидланувчи ейилиш билан бирга фреттинг - 
коррозия ҳам киради. 
Фреттинг-коррозия — бу тебранма ҳаракатлари кичик бўлганда 
туташувчи сиртларнинг коррозион-механик ейилиши. «Фреттинг-
коррозия» атамаси ГОСТ 5272-68 да таърифланган. Коррозия — 
атроф муҳит билан кимёвий ёки электрокимёвий ўзаро 
таъсирланиши оқибатида ишқаланувчи жуфт ашёларининг 
устки қисмининг аста-секин парчаланиш оқибати ҳисобланади. 
Машиналар (агрегатлар, узеллар) ишончилиги, улардаги 
конструктив ва ноконструктив элементларнинг табиий равишда 
ейилиши билан боғлиқдир. Бузилишларнинг содир бўлишига 
таъсир этувчи сабаблар материаллар ва конструкцияларнинг турли 
«яшаш» босқичларидаги маълум физик ва физик-кимёвий 
жараёнларнинг вужудга келиш билан тушунтириш мумкин. 
Тўсатдан бузилишга мисол қилиб деталларнинг аварияли 
ейилишларини келтирса бўлади. 
13-расмда ейилиш жараёнини ўрганиш усуллари келтирилган.