1.5-расм. Қишлоқ хўжалигида суғурталаш тизимига таъсир қилувчи омиллар таснифи28. товонларини хўжаликларга ўз вақтида тўлаб берилиши ва бошқаларни киритиш мумкин.
Ривожланган АҚШ, Канада, Англия ва Хитой каби давлатларда қишлоқ хўжалиги корхоналарига суғурта мукофоти ёки суғурта товонларини тўлашда субсидиялар ажратиш амалиёти жорий этилган. Бизда бу борада илк бор Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 15 декабрдаги “Мева-сабзавотчилик соҳасини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, тармоқда кластер ва кооперация тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-52-сон қарори билан 2022 йил 1 мартдан бошлаб мева-сабзавотчилик кластерлари (кооперациялар) ва фермер хўжаликларига — экспорт шартномаси мавжуд бўлган тақдирда, мева-сабзавот ҳосилини хавф-хатардан суғурталаш хизматидан фойдаланганда тўланган суғурта мукофотининг 50 фоизи, бироқ суғурта пулининг 1 фоиздан ортиқ бўлмаган қисми қоплаб бериш амалиёти жорий этилмоқда29.
Ижтимоий омиллар ҳам энг муҳим омиллар сирасига кириб уларга: қишлоқ хўжалиги корхоналарини турли ҳодисалардан келадиган молиявий зарарларидан ҳимоя қилиши; суғурта компанияларида меҳнатни ташкил этиш тизими ҳолати, хўжаликлар даромадларининг барқарорлигини таъминлаши; қишлоқ аҳолиси учун ҳаёт суғуртасининг мавжудлиги; суғурталашда ижтимоий ва молиявий холати турлича бўлган хўжаликларга имтиёзли ёндашувларнинг мавжудлиги каби омилларни келтириш мумкин.
Хуқуқий омиллар: суғурта фаолиятини тартибга солувчи қонунларнинг мавжудлиги; суғурта тизимини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамаси фармон, қарор ва фармойишлари; суғурталовчи ва суғурталанувчи ўртасидаги тузиладиган шартномаларнинг мукаммаллиги ва томонларнинг хуқуқ ва мажбуриятлари қатъий бажарилиши ва бошқалардан иборат. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги қонун қабул қилинган бўлиб, ушбу қонунда суғуртанинг жуда кўп умумий ва ҳусусий жиҳатлари етарлича қамраб олинган. Лекин аграр соҳа иқтисодиётнинг бошқа жабҳаларига нисбатан ўзига хос хусусиятлари мавжудки, бунинг учун қишлоқ хўжалиги суғуртаси бўйича алоҳида қонун қабул қилишни объектив зарурият қилиб қўймоқда.
Ҳозирги урбанизация ривожланиши даврида экологик омиллар ҳам ўзининг долзарблигини янада яққолроқ намоён этиб бормоқда, яъни буларга: инсоният томонидан қишлоқ хўжалиги соҳасига техноген таъсирларнинг ортиб бориши (чиқиндилар, захарли газлар, ерлар деградацияси ва бошқ) туфайли пайдо бўлаётган хатарларни суғурталаш механизмларини такомиллаштириш лозимлиги; глобал иқлим ўзгаришларнинг экологияга бўлган салбий таъсири (аномал харорат, баҳор фаслидаги кескин музламалар, қурғоқчилик ва бошқлар); минерал ўғитлар, кимёвий препаратларнинг меъёрдан кўп фойдаланилиши натижасида экологик мувозанатнинг бузилиши ва бошқа экологик хатарлардан суғурталаш усулларини жорий қилиш долзарб бўлиб бормоқда.
Қишлоқ хўжалигини суғурталашнинг бундай ўзига ҳослигидан ва унга таъсир қилувчи омиллардан самарали фойдаланишда соҳани ривожланиши қуйидаги бир қатор тамойилларга асосланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Соҳа мутахасиссларининг таъкидлашларича, биринчи навбатда хўжаликларнинг суғурта хазматларидан бўлган манфаатдорлиги ёки бошқача қилиб айтганда суғуртанинг рағбатлантирувчилик, яъни бунда суғурта муносабатларида иштирок этган қишлоқ хўжалиги корхонаси учун ҳар томонлама фойдали бўлиши тамойили бажарилиши лозим30.
Иккинчи томондан суғурта муносабатларнинг ихтиёрий бўлиши, қишлоқ хўжалиги хатарларини суғурталаш учинчи томон манфаатини кўзламаслиги лозим, балки факат қишлоқ хўжалиги корхоналарда хатарларни бошқаришга таалуқли бўлиши даркор. Суғурта турларининг турли туманлиги кенг ассортиментда бўлиши тамойили, яъни қишлоқ хўжалиги корхонаси учун танлаш имконияти кенг бўлиши лозимлиги. Шу билан бирга ҳатарлар ичидан танлаб олиш, хўжаликлар суғурта бадалини камайтириш учун ўзи учун долзарб бўлмаган суғурта турларини чиқариб ташлаган ҳолда суғурталаш имкониятига эга бўлиши. Барча тоифадаги қишлоқ хўжалиги корхоналари учун суғурта учун бериладиган субсидиялар фойдаланиш имконияти тенг бўлиши тамойили, яъни Ўзбекистон Республикасида фаолият юритаётган қишлоқ хўжалиги субъектларининг тури ва шаклидан қатьий назар давлат томонидан ажратиладиган субсидиялар тенг тақсимланиши зарур.
Суғурта тизимидаги шаффофлик ва тезкорлик тамойили ҳам долзарб аҳамият касб этади. Амалиётда фермер хўжалликлари турли ходисалардан келган зарар учун товон пулларини ўз вақтида ололмаслик, баъзан олти ойга хатто бир йилгача чўзилиш ҳолатлари содир бўлмоқда. Ушбу ҳолатларда инфляция туфайли пулнинг қадрсизланиб бориш ҳавфи кучайса, иккинчи томондан айланма маблағ етишмаслиги натижасида агротехник тадбирларни ўз вақтида бажарилмаслиги ҳавфи ҳам ортиб боради. Бу эса қишлоқ хўжалиги суғуртасига бўлган ишончнинг йўқотилишига олиб келмоқда.
Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалигида суғурта тизими янада ривожлантириш борасидаги стратегик давлат дастурлари ҳамда чора-тадбирлар ишлаб чиқилишида юқорида келтирилган ўзига ҳос хусусиятлар, омиллар ва тамойилларнинг ҳисобга олиниши келгусида соҳани барқарорлигини таъминлашда муҳим ҳисобланади.
