Ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

2.1.5-жадвал
Бухоро вилоятида 2020-2021 йилларда мева-сабзавотчилик кластерларига ажратилган ер майдонлари ¹

сониер майдони, гектарФермер хўжаликларида№	Туманлар	Кластерлар	Тумандаги мавжуд мева-сабзавотчилик ер майдони, гектар					Кластерга бириктирилган ер майдони, гектар				Кластерда, гектар					Шундан:					Мавжуд ер майдонига нисбатан қамраб олиш даражаси, фоиз
			2020 йил		2021 йил		2020 йил		2021 йил		2020 йил		2021 йил		2020 йил			2021 йил		2020 йил			2021 йил		2020 йил			2021 йил
1	Бухоро	ГАЛА-РИВЕР МЧЖ	4250		4250		397		397		57		57		40			40		340			340		9%			9%
2	Бухоро	EMIR FRUIT INDUSTRY МЧЖ					354		354		40		40		37			37		314			314		8%			8%
3	Ғиждувон	УСМОН ШЕР ШАМШОД МЧЖ	2056		2056		693		1523		224		1054		20			20		469			469		34%			74%
4	Шофиркон	SHOHRUD АЖ	1486		1486		941		941		500		500		22			22		441			441		63%			63%
5	Жондор	AGRO-TRADE МЧЖ	2421		2421		353		353		182		182		17			17		171			171		15%			15%
6	Вобкент	Экскулюзив Агро Экспорт МЧЖ	0		1809		0		329		0		59		0			79		0			270		0%			18%
Вилоят бўйича жами:				10213		12022		2738		3897		1003		1892		136			215		1735			2005		27%			32%

Бухоро вилоятида жами 6 та мева-сабзавотчилик кластерлари фаолият юритиб келмоқда. Бу кластерларни ташкил этилиш босқичи 2019 йилдан бошлангани 2021 йилда вилоятда мева-сабзавотчилик билан шуғулланиш учун 12022 гектар ер майдони мавжуд бўлиб, шундан, 1892 гектари кластерлар, 2005 гектари фермер хўжаликларида фойдаланиб келинмоқда. Мавжуд ер майдонни қамраб олиш даражаси 32% ни ташкил этмоқда.

2020 йилга нисбатан 2021 йилда 0,72% га ер майдони қамраб олиш кўпайган. Аммо бу мавжуд ер майдонидан самарали фойдаланиш имконияти пастлигини кўрсатиб беради.
2.1.6-жадвал
Бухоро вилоятидаги мева-сабзавотчилик кластерларининг самарадорлик кўрсаткичлари¹

Кўрсаткичлар	USMON SHER SHAMSHOD мева-сабзавотчилик кластери			EMIR FRUIT INDUSTRY мева-сабзавотчилик кластери
	2019й	2020й	2021й		2019й	2020й	2021й
Жами ер майдони (га)	600	1534,5	1154		-	354	354
Мева етиштириладиган майдон (га)	115	263	263		-	30	30
Сабзавот етиштириладиган майдон (га)	-	-	-		-	10	10
Мева етиштириш (1 га/ц)	Янги боғ барпо этилган	2023 йилда хосилга киради	2023 йилда хосилга киради		-	160	172
Сабзавот етиштириш (1 га/ц)	-	-	-		-	200	200
Маҳсулотларни сақлаш қуввати (тонна)	-	2000	4000		-	500	700
Маҳсулотларни қайта ишлаш қуввати (тонна)	-	10000	10000		-	-	-
Маҳсулот экспорти (тонна)	-	2054,0	2843,0		-	175	230
Яратилган иш ўринлари сони	53	90	90		-	25	32
Техникалар сони	27	42	45		-	8	10
Ажратилган банк кредитлари (млн. сўм)	-	17000	-		-	645	1030
Жами харажат (1 га, минг сўм)	47000	40000	40000		-	37000	40000
Жами даромад (минг сўм)	50000	46000	46000		-	42000	44000
Йиллик рентабиллик даражаси (%)	106,3%	115%	115%		-	113%	110%
Соф фойда (минг сўм)	3000	5000	5000		-	5000	4000

Жадвал маълумотларини таҳлил қиладиган бўлсак, вилоятда фаолият кўрсатаётган кластерлар 2021 йилда 115% дан юқори рентабелликка эришган бўлиб, асосий даромади 2023 йилдан бошлаб кўпайишини кўришимиз мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, республикамизда аҳолининг исътемол талабидан келиб чиқиб, кластерлар билан ҳамкорликда фермер ва деҳқон хўжаликлар фаолиятини янада ривожлантириш, мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш ҳажмини ошириш зарур. Мева-сабзавотчилик кластерларида ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун ишлаб чиқариш соҳаларини инновациялар, замонавий меенежмент услублари билан чуқурлаштириш лозим. Шунда кластерларда ишлаб чиқариш таркибини оптималлаштириб, аҳоли бандлигини доимий таъминлашга эришиш мумкин. Республикамизда иқтисодий ислоҳотлар олиб борилиши ҳамда кластерлар аҳолини мева-сабзавотчилик маҳсулотларига бўлган талабини қондириш асосий мақсад қилиб олиниши лозим.
2.2.§- Мева-сабзавотчилик кластерларини бошқарув механизмининг ҳозирги ҳолати
Кластерларда бошқарув услубини унинг мезонлари ва тузилмасини тўғри ташкил этилиши натижасида мева-сабзавот маҳсулотларини сақлаш соҳасини ривожлантириш, замонавий сақлаш омборхоналарини барпо этиш, уларни жиҳозлашда замонавий техникалар ва технологиялардан кенг фойдаланиш, етиштирилган маҳсулотлар нобудгарчилигининг олдини олиш ва сифатининг бузилишини камайтириш орқали фермер хўжаликларига ва хизмат кўрсатиш соҳаси корхоналарига катта миқдорда фойда олиш имконияти яратилади.
Бугунги кунда фермер ва деҳқон хўжаликларида етиштирлаётган мева-сабзавот маҳсулотлари кўпроқ миқдорда бўлишига эришиш мақсадида турли агротехнологиялардан фойдаланилиши, ва сўнгида харажатларнинг юқорилиги натижасида етиштирилган ҳосилни даланинг ўзидаёқ сотиб юборишга мажбур бўлмоқдалар. Бунда биринчидан, маҳсулот сотиш нархлари нисбатан арзон бўлиши билан фермер ва деҳқон хўжаликларининг даромадлари паст бўлишига олиб келади; иккинчидан, мева-сабзавотлар асосан ҳажми бўйича ҳисоб-китоб қилинади уларнинг сифатий кўрсаткичларига етарли даражада эътибор қаратилмайди.
Шу сабабли, маҳсулотни сотиб олган харидорлар қисқа муддатда истеъмолчиларга етказиб беришга ҳаракат қиладилар. Бу мавсум давомида нархлар паст бўлиши, аммо, маълум муддат ўтгач мева-сабзавотларнинг таклифи қисқаради ва бозор нархлари ортиши кузатилади. Натижада, йил давомида турли хил нархлар амал қилади. Шу билан биргаликда, маълум даврларда мева-сабзавот маҳсулотларининг айрим турларини топиш имконияти бўлмайди, талабнинг ортиши натижасида танқислик даражаси юзага келади. Мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш учун зарур бўладиган уруғларни, турли касалликлардан сақлашда, кимёвий препаратларни хориждан импорт қилиниши ҳамда мева-сабзавотларнинг экспорти кескин даражада камайишига олиб келиши кузатилади. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда ҳам мева-сабзавот маҳсулотларини сақлаб ва қайта ишлаб, йил давомида доимий мавжуд бўлишига эришиш ва экспорти ҳажмини оширишга ҳаракат қилиш мева-сабзавотчилик кластерларининг бошқарув ҳолатини таҳлил қилиш ташкилий тузулмасини замонавийлаштириш зарурати пайдо бўлади. Бунинг учун мева-сабзавотчилик кластерларнинг молиявий имкониятлари, ижтимоий, сиёсий мавқие, тизим иштирокчилари, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмларининг катта-кичиклиги, ҳудудий шарт-шароитлар, ишлаб чиқаришдаги замонавий технологияларининг улуши, кластернинг бозор эркин рақобатидаги ўрни кабиларга эътибор қаратиш лозим.
Мева-сабзавотчилик соҳасида ташкил этилган кластерлар ҳуқуқий жиҳатдан мустақил бўлган корхоналар ва ташкилотларнинг горизонталь ва вертикаль ҳамкорлигига асосланган тузилмадир. Бу тузилма таркибида қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчилар, етиштирилган ҳосилни сақловчи ва қайта ишловчи корхоналар, қишлоқ хўжалигини уруғлар ва кимёвий химоя воситалари ва ўғитлар билан таъминловчилар, ушбу соҳаларда фойдаланилувчи машина ва механизмларни ишлаб чиқарувчилар, етказиб берувчилар, технология яратувчилари ва етказиб берувчилари, турли инфратузилма бўлимлари, молиявий ташкилотлар, илмий-тадқиқот муассасалари ва бошқалар мавжуд бўладилар. Мева-сабзавотчилик соҳасида ташкил этиладиган кластерлар таркибидаги бу ташкилотлар якуний маҳсулот яратиш йўлидаги фаолиятда бир бутунлик касб этади ва бир-бири билан мустаҳкам алоқага киришадилар. Бу фаолиятда улар бир-бирларини тўлдирадилар ҳамда зарур холатларда бир-бирларига кўмак берадилар. Улар гарчи, мустақилликларини сақлаб қолган бўлсаларда, бир яхлит ташкилот сингари фаолият олиб борадилар. Уларнинг мақсади – якуний маҳсулот ҳажмини ошириш, сифатига эътибор берган ҳолда ишлаб чиқариш ва истеъмолчиларга етказиб беришдан иборат бўлади. Аграр соҳадаги кластерлар ҳажми жиҳатидан катта бўлиши ва эгаллаган ҳудуди бўйича туман ёки вилоят миқёсида ҳам ташкил этилиши мумкин. Мева-сабзавотчилик соҳасидаги кластерларни ташкил этиш механизми қуйидагича бўлиши лозим. (2.2.1-расм)

1. 
   Давлат хизматлари маркази орқали кластер мақомини олиш учун тармоқ ихтисослигини кўрсатган ҳолда тегишли талаблар асосида ҳужжатларни илова қилган ҳолда ариза билан мурожаат қилади.
   

2. 
   Тақдим этилган ҳужжатларнинг тўлиқлигини текшириб чиқади ва бу ҳақида ташаббускорга хабар қилади. Хужжатларнинг асл варианти мақом олингунга қадар давлат хизматлари марказида сақланади.