Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

-
69
-

---

И удаизм д и н и ақидалари ва м аросим лари муқаддас м ан ­
б алард а баён қилинган. Улар муқаддас битиклар (Т анак) ва 
м уқаддас ривоятлар (Талмуд — қадим ги яхудий тилида 
ла-
мейд —
урганиш деган м аън он и англатади)га бўлинади.
Т а н а к — хри сти ан ли кн и н г муқаддас китоби Инж ил (Б и б - 
л и я )н и н г Э ски а \д қисм ига киритилган. Т ан ак м анбаларда 
Т авр о т деб қайд этилади. Т аврот милоддан аввалги X—V а с р ­
л а р д а ё зи л ган ва қуй и д аги к и т о б л а р д ан иборат: Борлик,, 
Ч и қ и ш , Л ови й , С онлар, И к к и н ч и қонун. М илоддан аввалги 
V а с р д а м у қадд ас б и т и к я г о н а тў п л ам си ф а т и д а д а ст х ат 
қилинган . Т авротнинг қисм ларида Я хвенинг ягоналиги, ол ам ­
н и н г ярати л и ш и , Адам ва Е ван и н г ж аннатдан қуви лган ли - 
ги, уларнинг авлодларини саргузаш тлари ҳамда худо билан 
м ураккаб муносабатлари тасви рлан ган .
М уқаддас манбаларда қайд этилган ривоятларга би н оан , 
пайғам бар Муса (М оисей)га С и н ай тоғида худо Яхведан ва- 
ҳий келган. Худо Яхве ун и н г воситачилигида яҳудий халқи 
билан аҳцнома «завет» тузиш ни такл и ф этган. А ҳцноманинг 
а с о си н и и кки та ш арт таш ки л этади. Б и ри н ч и си - яҳудий 
халқи Яхвени худоларнинг эн г қудратлиси эмас, балки ягона 
худо, б орл и қн и н г яратувчиси ва унда юз бераётган ҳодиса- 
ларн и белгиловчи сифатида тан олиш и лозим. И к ки н чи си — 
яҳудийларга Яхвега содиқяи ги н и исботласа, худонинг назари 
туш ган халқ имтиёзи берилади ва унинг ҳимоясида бўлади.
Я ҳудийлар худонинг севи м ли б андаси бўлиб, уларга ерда 
и н с о н п а р в а р л и к , т е н г л и к , ф а р о в о н л и к , ҳ а м ж и ҳ а т л и к ва 
б о қ и й ҳаётга ҳукмрон илоҳий ж ам и ятн и қуриш м есси яси н и
б аж арувчи хал қ м асъулияти ю клати лган л и ги ақидаси м ав­
жуд. Б и н об ар и н , унга асослан и б равви н л ар (қадим ги яҳудий 
тилида 
рабби —
м енинг устозим деган м аънони англатади), 
яъ н и руҳонийлар м илоддан аввалги 444 йилда яҳуди й ларн и н г 
б о ш қ а халқлар билан қу д а-ан д ач и л и к м уносабати ў р н а ти - 
ш и н и тақи қловчи қонун қабул қи л и н и ш и га эри ш ганлар. М а- 
с ал ан и н г диққатга сазовор ж иҳати ш ундаки, бир том он д ан , 
бу қонун яҳудийларни б о ш қа халқларга қарш и қўйиш (ҳатто 
уларн и н г таъқиби )га сабаб бўлса, и кки н чи том ондан, халқ- 
ни қий и н сиН овларни ен ги б ўтиш йўлида ж ипслаш тирувчи 
восита вазиф асини баж арган.
70 -

---

Яхве Мусага С и н ай тоғида «аҳднома» берган. Аҳдноманинг 
мазмуни Т авротн инг «Чиқиш» ва «И кки нчи қонун» қисмла- 
рида қайд этилган. У ўнта диний ақидалар, ахлоқий-ҳуқуқий 
нормалардан тузилган. У лар қуйидагилардан иборат:
1) ф ақат Яхвега сиғи н и ш ;
2) Яхведан б о ш қ а осм ондаги, ердаги , сувдаги ёки ундан 
пастда турган н ар сал ар ва м авж удотларни и ло ҳи й л аш ти р- 
м аслик, у л ар н и н г бутларини яр атм асл и к ва си ғи нм аслик;
3) худонинг ном ини бесабаб ти лга олм аслик;
4) ҳ аф танинг олти кунида иш лаб, ш анба кунида худога 
с и ғи н и ш н и унутм аслик (зеро, худо дун ён и олти кун д аво­
мида ярати б , етти н чи кунида ф атво берган ва уни муқад- 
д аслаш ти рган );
5) о та-он ан и ҳурмат қилиш ;
6) одам ўлд и рм асли к;
7) зи н о қилм аслик;
8) ўғрилик қи л м асл и к;
9) яқ и н киш и ларга ёлғон г у в о \л и к бермаслик;
10) я қ и н ки ш и л ар н и н г ҳақига хи ён ат қилм аслик.
Аҳднома ш артлари яҳудийлар учун амал қилади ва бош қа
халқлар вакиллари билан м уносабатларда л еги ти м ли к кучи­
га эга эмас. Зеро , «ж онга-ж он, қон га-қон » ақидаси бу муам- 
мога кў п р оқ ой д и н л и к ки ри ти ш и эҳтим олдан холи эмас.
Т авротн и н г «Ч иқиш » китобида яккахудоли к М ои сей н и н г 
яҳудийларни М иср қуллигидан қутқарганидан кейин ж орий 
қи ли н ган ли ги тўғрисида ҳикоя қи л и н ган . Тарихда яҳудий- 
л ар н и н г М исрда ту тқун л и кд а б ўлган ли ги қайд эти л м аган . 
Ривоятда акс этти р и л ган ҳодисалар яҳу д и й л арн и н г Ф алас- 
ти н н и босиб оли ш учун кураш и д авр и бўлса керак.
И у д а и з м н и н г м у қ ад д ас р и в о я т л а р и Т ал м уд (қ а д и м ги
яҳудий ти л и д аги
ламейд
сўзидан о л и н ган бўлиб, ўрган и ш , 
тақлил қи л и ш д е га н м аъ н о л ар н и ан гл атади ) ҳи соблан ади . 
Д и асп о ра давр и д а Т а в р о тн и н г м атн л ари га ш арҳлардан ту ­
зилган. М илоддан аввалги II—I асрларда Талмуд оғзаки анъа­
на ш аклида ёй и ла бош лади. М илодий III—V асрларда даст- 
хат қилинган. Ж и н о и й ва ф у қар о ви й м уносабатларни тар ­
тибга солувчи қонунлар, ахлоқ н о рм алари , д и н и й ақидалар
71

---

ва қоидаларнинг ш арҳлари, оилавий ва ш ахсий ҳаёт масала- 
лари ю засидан маслаҳатлардан тузилган.
Д иний ақидаларни тафсир қилиш кейинги даврларда ҳам 
давом эттирилган. Ўрта асрларда иудаизм ўзининг эски маз­
м унини сағугаб қолган ҳолда бироз ўзгарган. X I—XII асрларда 
иудаизмда ҳукм ронлик қилган раввинлар ун и н г кўп том он ла­
рини қайта иш лаб чиққанлар. Ўрта асрн и н г кўзга кўринган 
ф айласуф ларидан бири бўлган раввин М айм онд иудаизмнинг 
13 та асосий ақидасини тузиб чиққан. Улар қуйидагилардан 
иборат: 1) олам ни яратувчи худо бор; 2) у битга; 3) у ж и см ­
сиз; 4) у ибтидосиз; 5) ф ақат худонинг бир ўзига сиғи н и ш
керак; 6) таб и и й сир - ҳақиқат; 7) М усо пайғамбарларнинг 
э н г улуғи; 8) тор а (таврот), яъни и н ж и л н и н г биринчи беш
китоби М усога худо томонидан берилган; 9) М усонинг қонун- 
лари н и б о ш қ а қон ун лар билан ал м аш ти р и б бўлм айди; 10) 
коинот худонинг иродаси билан бош қарилади; 11) яхш илар- 
га яхш илик, ём онларга жазо бор; 12) И сроил га халоскор ке­
лади; 13) ўлганнинг тирилиш и ҳақиқат.
М айм онд ёзган ю қоридаги ақи д ал ар орқали иудаизм ни 
янада к у ч а й ти р и ш , у н и н г ф еод али зм м ан ф аатл ар и н и куч­
л и р о к ҳи м о ячи си га айлантириш , д и н н и ш ак к о к л и к ва куф р- 
лардан ҳим оя қ и л и ш , иудаизмни зам он ави й лаш ти ри ш га ури- 
н и ш эди. Я нги ақидаларда иудаи зм н и н г халоскорли к вази ­
ф аси н и кучайтириш ҳам мақсад қи ли б олинган.
И удаизм таъ ли м оти н и дастур си ф ати да қабул қилган с и ­
ёсий таш ки л о тлар ти зи м и сионизм ю зага келган. С и он и зм
сўзи С ион тоғлари номидан олинган.
С и о н и зм п ай д о бўлган вақгдан б о ш л а б о қ и удаи зм н ин г 
яҳудий халқи «худонинг арзандаси» деган даъвоси н и б ай р о қ 
қилиб олган. С и о н и зм ўзаро боғланган и кки та м ақсадни и ш ­
лаб чиқиб, уларни изчил амалга о ш и р и б келмокда. Бу м ақ- 
садлар қуй и д аги ча: 1) тар и х и й с аб аб л ар га кўра турли т о ­
монларга кети б , ўш а жойларда кўп асрлардан буён я ш аёт­
ган яҳудийларни ўз ю ртларига, яъ н и аж додл ари н и н г Вата- 
нига қайтариб кел и ш ва И сроил д авл ати н и Ер юзидаги ж ан - 
натга ай л ан ти р и ш га хизмат қи лди ри ш ; 2) агар шахс яҳудий 
миллатига м ансуб бўлса-ю , ам м о яш аб турган ж ойидан И с- 
роилга кўчиб кела олмаса, уни ўш а ердан туриб И срои лн и
- 72 -

---

и қги со д и й , си ёси й , м аънавий ва ҳарбий жиҳатдан қўллаб- 
қувватлаш га \и с с а қўш иш га даъват қилиш .
И удаизм да яҳудийларнинг кундалик турмуш и билан бот- 
л и ц м уносабатларни тартибга соли ш га катта эътибор б ер и ­
лади. М асалан, ҳар бир ди н д о р таом истеъмол қилиш , ж и н ­
с и й м у н о с а б а т л а р , ж а м о а т ж о й л а р и , и б о д а т х о н а л а р д а г и
х улқ-атвор қоидалари ва ҳоказоларни тартибга соладиган 365 
та т а қ и қ ва 248 та буйруқдарни ёддан билиш и керак.
М азкур динда д и н и й б айрам ларга алоҳида эътибор б ер и ­
лади. У ларнинг асосийлари қуйидагилардан иборат: ш аббат 
(ш ан б ал и к) - дам олиш куни ва бунда ҳар қандай и ж ти м о­
ий ф а о л и я т тақикуганади; йом ки п п ур (чеклан и ш куни) — 
б ир ку н л и к рўза, тавба-тазарру қи ли ш ; песах (пасха) — ба- 
ҳ о рн и н г б о ш л ан и ш и байрам и ва ҳоказолар.
И удаизм да д и н и й таш ки л о т тари хи й тараққи ёт б о с қ и ч - 
ларида ўзгариб борган. Д астлаб д и н д орлар ж ам оаларига ко- 
ҳинлар раҳбарлик қилганлар. Д и н и й ҳаёт Яхве (Қуддус) ибо- 
датхонасида м арказлаш тирилган. Д и асп о ра даври б о ш лан га- 
нидан кей и н д и н и й ҳаётда си н агога - раввин (устоз) раҳ- 
барлигидаги д и н д орлар ж ам оаси тузилган.
Ҳ о зи р ги даврда иудаизм И срои л давлатида асоси й ди н
бўлса-да, давлат д ини м ақом ига эга эмас. Ш унга қарамасдан, 
у давлатнинг мададига таянади. У нинг ижтимоий ҳаётга таъ­
сири жуда кучли. Д и н и й ж ам оалар раҳбарлари раввинлар д ав­
лат хизм атчиси м ақомига эга. Раввинлар ф уқаролик \о л а т и н и
расм ийлаш тирадилар. Қ уролли кучларда тарбиявий иш ларни 
олиб борадилар, диний м аросим ларга раҳбарлик қиладилар.
Иудаизм дин и й жамоалари И сроилдан ташқари ж аҳоннинг 
жуда кўп давлатларида ф аолият олиб боради. Ж умладан, Ўзбе- 
кистонда ҳам расмий дини й конф ессия сифатида тан олинган.
Хулоса сиф атида қайд эти ш л о зи м к и , Иудаизм яккаху- 
д о л и к к а асо сл ан ган э н г қад и м ги д и н л ар д ан б и ри , р и в о ж ­
ланган д и н и й м аросим га эга, х ал қн и н г м аънавий д ун ёси н и
б ой и ти ш га хизм ат қилувчи м иллий д и н дир. Асрлар д а в о м и ­
да тако м и л л аш ти ри б келган м азкур д и н и й таълим от ва м а­
р оси м л ар ти зи м и жаҳон д и н и м ақом и да халқаро м уносабат- 
ларда ф аол и ш ти р ок эти б келаётган христи ан ли к ва ислом 
а қ и д ал ар и н и н г ш акллани ш га б еқи ёс ҳисса қўш ган.
- 73 -

---

Назорат учун саволлар ва топшириқлар
1. Д и н и й ти зи м л ар н и н г юзага кели ш и сабаблари н и м а­
лардан иборат?
2. Д и н и й ти зи м ларга хос қандай хусусиятларни биласиз?
3. Кддимги М есопотам и я д и н и й ти зи м и н и н г ўзига хос ху­
сусиятлари ни м ал ар д ан иборат?
4. К ддим ги Ш у м ер худ о л ар и га с и ғ и н и ш қач он п ай д о
бўлган?
5. Қ адим ги М есопотам и я ди н и й таълим оти ва м аросим ­
лари ним аларда акс этган?
6. Кддимги М исрда ф иръавнлар ни м а сабабдан худо с и ­
ф атида улуғланган?
7. Кддимги М и срн и н г д и н и й м аросим ларига хос хусуси­
ятл ар ним алардан иборат?
8. Я ккахудолик тўғрисидаги ғоя дастлаб қаерда юзага кел­
ган?
9. Кддимги М исрда нега одам ўлганидан кейин мумиё- 
л ан ган ?
10. Ғарбий Е вропа м ад ан и яти н и н г ри вож лан и ш и га қайси 
қадимги д и н катта ҳисса қўш ган?
11. Кддимги Г реция ди н и га хос бўлган хусусиятлар н и м а­
лардан иборат?

---

4-мавзу