Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

социогенетик
назария ҳисобланади. Социогенетик ѐндошишга биноан, шахсда 
рўй берадиган ўзгаришлар жамиятнинг тузилиши, ижтимоийлашиш 
(социализация) усуллари, уни қуршаб турган одамлар билан ўзаро муносабати 
воситаларидан келиб чиққан ҳолда тушунтирилади. Ижтимоийлашув 
назариясига кўра, инсон биологик тур сифатида туғилиб, ҳаѐтдаги бевосита 
ижтимоий шарт-шароитлар таъсирида шахсга айланади. 
Ғарбий Европанинг энг муҳим нуфузли назарияларидан бири - бу роллар 
назариясидир. Ушбу назариянинг моҳиятига кўра жамият ўзининг ҳар бир 
аъзосига статус (ҳуқуқ) деб аталадиган хатти-ҳаракат (хулқ) нинг барқарор 
усуллари мажмуини таклиф қилади. Инсоннинг ижтимоий муҳитда бажариши 
шарт бўлган махсус роллари шахснинг хулқ-атвор хусусиятида, ўзгалар билан 
муносабат, мулоқот ўрнатишида сезиларли из қолдиради. 
АҚШда кенг тарқалган назариялардан яна бири – индивидуал тажриба 
ва билимларни эгаллаш (мустақил ўзлаштириш) назариясидир. Мазкур 
назарияга биноан шахснинг ҳаѐти ва унинг воқеликка нисбатан муносабати 
кўпинча кўникмаларни эгаллаш ва билимларни ўзлаштиришнинг самараси 
қўзғатувчининг узлуксиз равишда мустаҳкамланиб бориши маҳсулидир. 
(Э.Торндайк, Б.Скиннер ва ҳоказо). 
К. Левин томонидан тавсия қилинган ―фазовий зарурат майдони‖ 
назарияси психология фани учун (ўз даврида) муҳим аҳамият касб этган. К. 
Левиннинг назариясига кўра индивиднинг хулқи (хатти-ҳаракати) психологик 
куч вазифасини ўтовчи иштиѐқ (интилиш), мақсад (ният)лар билан 
бошқарилади ва улар фазовий зарурат майдонининг кўлами ва таянч нуқтасига 
йўналтирилган бўлади. 
Юқорида таҳлил қилинган (шарҳланган) ҳар бир назария шахс 
ижтимоий хулқи (ҳатти-ҳаракати)ни ўзгалар учун ѐпиқ ѐки мавҳум муҳит 
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда тушунтиради, бу ўринда одам 
хоҳлайдими ѐки йўқми, бундан қатъи назар, мазкур шароитга мослашмоғи 
(кўникмоғи) зарур, деган ақидага амал қилинади. 

---

44 
Бизнингча, барча назарияларда инсон ҳаѐтининг ижтимоий-тарихий 
вазиятлари ва объектив шарт-шароитлари мутлақо эътиборга олинмаганга 
ўхшайди. 
Психологияда 
психогенетик
ѐндошув ҳам мавжуд ва у биогенетик, 
социогенетик омилларнинг қимматини камситмайди, балки психик жараѐнлар 
тараққиѐтида биринчи даражали аҳамиятга эга деб ҳисоблайди. Ушбу 
ѐндошишнинг уч мустақил йўналишга ажратиб таҳлил қилиш мумкин, чунки 
уларнинг ҳар бири ўз моҳияти, маҳсули ва жараѐн сифатида кечиши билан 
ўзаро фарқланади. 
Психиканинг иррационал (ақлий билиш жараѐнларидан ташқари) 
таркибий қисмлари бўлмиш эмоция, майл ва шу кабилар ѐрдамида шахс 
хулқини таҳлил қилувчи назария психодинамика дейилади. Мазкур 
назариянинг йирик намоѐндаларидан бири – америкалик психолог 
Э.Эриксондир. У шахс ривожини 8 та даврга ажратади ва уларнинг ҳар қайсиси 
ўзига хос бетакрор хусусиятга эга. 
Биринчи давр - 
гўдаклик
. Ушбу даврда гўдакда онгсизликка асосланган 
ташқи дунѐга нисбатан ―ишонч‖ туйғуси вужудга келади. Бунинг бош 
сабабчиси ота-онанинг меҳр-муҳаббати, ғамхўрлиги ва жонкуярлигининг 
нишонасидир. Агар гўдакда ишонч умиди пайдо бўлмаса, борлиққа нисбатан 
ишончсизлик ҳисси туғилса, у ҳолда вояга етган одамларда маҳдудлик, 
умидсизлик шаклида акс этувчи хавф вужудга келиши мумкин. 
Иккинчи даврда, яъни 
илк болаликда
жонзодда ярим мустаққиллик ва 
шахсий қадр-қиммат туйғуси шаклланади, ѐки уларнинг акси уят ва шубҳа 
ҳисси ҳосил бўлади. Болада мустақилликнинг ўсиши, ўз танасини бошқаришга 
кенг имконият яратиб, бўлғусида шахс хусусиятларига айланувчи тартиб ва 
интизом, масъулият, ҳурмат туйғуларини таркиб топтиришга пухта замин 
ҳозирлайди. 
Учинчи давр –
ўйин ёши
деб аталиб, 5 ѐшдан 7 ѐшгача бўлган болаларни 
ўз ичига олади. Мазкур даврда ташаббус туйғуси, қайсидир ишни амалга 
ошириш ва бажариш майлини таркиб топтиради. Мабодо унда хоҳиш-истакни 

---

45 
рўѐбга чиқаришнинг йўли тўсиб қўйилса, ушбу ҳолда бола ўзини айбдор деб 
ҳисоблайди. Мазкур ѐш даврида давра, яъни гуруҳий ўйин, тенгқурлари билан 
мулоқотга киришиш жараѐнлари муҳим аҳамият касб этади, натижада, 
боланинг турли ролларни синаб кўришига, дунѐқараши ўсишига имкон 
яратилади. Худди шу даврда болада адолат туйғуси, уни тушуниш майли 
туғила бошлайди. 
Тўртинчи давр –