Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент вилоят давлат педагогика институти ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов

у с у л и
орқали аниқланади.
Анкеталар методи - ўқувчлардан сўраш усули бўлиб, у ўқув- 
чилар жамоасининг билимлари тўғрисидаги керакли маълумот- 
ларни олиш учун, уларнинг фикрлари ва қарашларини аниқлаш 
учун ҳамда касбга йўллашни белгилаш учун махсус шаклда иш- 
ланган бўлмоғи лозим. Анкетада кўзланган мақсадга мувофиқ са- 
воллар бўлиб, уларнинг жавобларидан педагогик натижалар ке- 
либ чиқиши кўзда тутилади.
Ёзма жавобларни оммавий равишда йиғиб олиш методи анке- 
та методи деб аталади. Анкеталар ипшаб чиқариш мураккаб ил- 
мий жараён. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги анкеталар 
мазмунига, берилган саволлар шаклига, тўлдирилган анкеталар 
сонига боғлиқ бўлади. Одатда, анкеталар анкета маълумотларини 
ЭҲМ ни қўллаб, математик-статистик методлар билан ишлашга 
имкон берадиган қилиб тузилади. Ҳужжатларнинг етарли дара- 
жада аниқлик билан шундай таҳлил қилиниши педагогик жамоа- 
ларнинг реал фаолиятидаги сабабли боғланишлар ва боғлиқлик- 
ларни аниқлашга ёрдам беради.
Ҳисоблаш математикаси ва кибернетика методлари - ҳозирги 
замон ишлаб чиқариши, фани ва техникасининг талаб ҳамда ман-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

фаатлари турмушда синалган техника воситаларини, ҳисоблаш 
математикаси ва кнбернетика усулларини мактаб ишида ва педа- 
гогнкада қўлланилишини талаб қилади. Педагогнк кибернетика 
шакли билим бериш жараёнини ўқитиш, билим бериш жараёни- 
ни бошқаришнинг алоҳида формаси сифатида ўзига хос хусуси- 
ятга эга. Ш унинг учун педагогик жараён бнлан ншлаб чиқариш 
жараёнларини автоматлаштириш ўртасида катта фарқ бор.
Педагогик тадқиқотларда кино, овоз техникаси, фото, телеви- 
дение сингари техника воситаларидан кенг фойдаланилади. Улар 
ўқувчиларнинг билиш фаолиятинн фаоллаштиришга ёрдам бера- 
ди. Болалар учун қўшимча рағбатлантириш омилларини ҳосил 
қилади. Булар ўқитувчилар меҳнатини маълум мақсадда енгил- 
лаштиради. Кўрсатилган воситаларнинг ҳар бири болаларнинг 
ёш ини ҳисобга олган ҳолда ўқув фани ва педагогик жараённи 
мукаммаллаштиради.
Сониологик талқиқот методи -анкетага саволлари киритилади. 
Бундан мақсад талаба-ёшларнинг касб-ҳунарга бўлган муносабат- 
ларини, талабалар орасидаги дўстлик муносабатларини аниқлаш, 
ўзи таълим-тарбия олаётган олий ўқув юртндаги шарт-шароит- 
ларни билиш, ютуқ ва камчиликларни, ёшлар орасидаги муноса- 
батларни, динга, хусусан, тасаввуфга бўлган қизиқишларини аниқ- 
лаш , талабаларнинг м аънавий сифатлари дараж асини, билим 
олишга ипггиёқи, адабиётлар билан таъминланганлик даражаси, 
илмий ва касбий маҳоратни оширишдаги машғулотлар тури, сти- 
пендиялар миқдори, ота-оналарнинг моддий ёрдами, уларнинг 
маълумоти, иш жойи, талабаларнинг яшаш жойи, илмий дунёқа- 
рашини шакллантиришида таъсир этувчи омиллар, уларнинг онг- 
лилик даражаси жараёни, маънавий сифатлар, комилликка эри- 
шиш учун тезроқ қутулиш керак бўлган салбий сифатларни аниқ- 
лашдир.
Миллий дастурнинг мақсади, вазифалари ва уни рўёбга чиқа- 
риш босқичларида, янги ижтимоий-иқтисодий шароитларда таъ- 
лимни талаб қилинадиган даражаси ва сифатини, кадрлар тайёр- 
лаш тизимининг амалда фаолият кўрсатиши ва барқарор ривож- 
ланишининг кафолатларини устуворлигини таъминловчи норма- 
тив, моддий-техника ва ахборот базасини яратиш каби масалалар 
педагогик тадқиқотнинг асосини ташкил этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I V Б О Б . Т А Р Б И Я Н И Н Г М А Қ С А Д И ,
В А З И Ф А Л А Р И В А М А З М У Н И
§ 1. Т а р б и я ж а р а ё н и и и и г у м у м и й т а с н и ф и в а у с у л л а р и
Тарбия назарняси педагогика фанинннг бир қисми бўлиб, тар- 
бия жараёнининг мазмуни, методларн ва ташкил этилиши >iaca- 
лаларини ўргатади. Ҳаётга янгича сиёсий ва иқтисодий нуҳтаи на- 
зардан ёндошиш ўсиб келаётган ёш авлод тарбнясн билан боғлиқ 
жараён мазмунини ҳам қайтадан кўриб чиқишни тақозо этмоқда.
Тарбия назарнясн М арказнй Осиё мутафаккирлари ва халқ пе- 
дагогикасининг тарбня борасндаги бой тажрибаларига таянади. 
Тарбия назарияси ўз қоидаларини асослаш учун фалсафа, этика, 
эстетика, фнзиология, психология каби фанлар маълумотларидан 
фойдаланади. Тарбия назарияси педагогиканинг бошқа бўлимла- 
ри: педагогиканинг умумий асослари, таълнм назарияси ҳамда 
мактабшунослик билан узвнй боғлиқ.
Тарбия жараёни шахснинг муайян мақсад асосида ижтимоий 
ҳаётга тайёрловчи тарихий-ижтимоий тажрибага суянган ҳолда 
олиб борилувчи фаолият жараённдир. Бошқачароқ талқин этил- 
ганда, тарбия жараёни ёш авлодни муайян мақсад йўлида ҳар то- 
монлама вояга етказиш, унда ижтимоий онг ва хулқ-атворни тар- 
киб топтирш га йўналтирилган фаолият жараёнидир.
Турли замон ва маконда ижтимоий тарбия моҳияти турлича 
бўлиб, унинг мазмуни ижтимоий мақсадлардан келиб чиқиб асос- 
ланган. Турлн макон ва замонда тарбня ғояси турлича ифодалан- 
ган бўлса-да, аммо йўналтирувчанлик хусусияти ҳамда объекти- 
га кўра якдилликни ифода этади.
Тарбия хусусида таниқли ўзбек педагоги А.Авлоний шундай 
дейди: «Ал-Ҳосил тарбня бизлар учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот, ё 
ҳалокат, ё саодат, ё ф алокат масаласидир»1 Ушбу фикрлардан 
хулоса чиқарсак, шахс тарб иясихусусий эмас, балки и ж ти м ои ў£ 
миллий илмдир. Зеро, ҳар бир халқнинг тараққий этиши, дав- 
латларнинг қудратли бўлиш и авлодлар тарбиясига кўп ж иҳат- 
дан боғлиқ.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ўзбекистон Республикаси ижтимоий-сиёсий мустақилликни 
қўлга киритгач, ижтимонй ҳаётнинг барча соҳаларида туб исло- 
ҳотлар олиб борилди. Ислоҳотларнинг асосий ғояси республика- 
нинг ривожланиш ва тараққиёт йўли деб эътироф этилган демок- 
ратик, инсонпарвар, ҳуқуқий жамиятни барпо этиш учун хизмат 
қилади.
Ўз олдига фуқаролик жамиятини қуришнн вазифа қшгаб қўйган 
бугунги жамиятимиз ёшлардан онгли тафаккур, замонавий дунё- 
қараш, миллий ва умуминсоний қадриятларга таянган тарбия асо- 
сида шаклланиб такомиллашишларини талаб қилади.
Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида» ги Қону- 
ни, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» ҳамда Ўзбекистон Рес- 
публнкаси Президенти И.А.Каримовнинг қатор асар ва нутқлари- 
да, чунончн «Баркамол авлод-Ўзбекистон тарққиётининг пойде- 
вори», «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда» номли асарларида 
мустақил республикада ижтимоий тарбияни йўлга қўйиш мақса- 
ди ва вазифалари белгилаб берилган.
Тарбия - шахсни мақсадга мувофиқ такомиллапггири ш учун 
уюпггирилган педагогик жараён бўлиб, тарбияланувчининг шах- 
сига мунтазам ва тизимли таъсир[этиш имконини беради.
Тарбия жараёни ўзаро боғли^ бўлган икки фаолиятни - ўқитув- 
чи ва ўқувчи фаолиятини ўз ичига олади. Тарбия жараёнида ўқув- 
чининг онги шакллана боради. Ҳис-туйғулари ривожланади, иж- 
тимоий ҳаёт учун зарур бўлган ва ижтимоий алоқаларни ташкил 
этишга хизмат қиладиган хулқий одатлар ҳоснл бўлади. Тарбия 
жараёнида болаларнинг ҳаёти ва фаолиятини педагогик жиҳат- 
дан тўғри уюштириш ғоят муҳимдир. Фаолият жараёнида бола 
ташқаридан келаётган тарбиявий таъсирларга нисбатан маълум 
муносабатда бўлади. Бу муносабат шахснинг ички эҳтиёж ва хо- 
ҳишлариничйфодалайди. Психолог ва педагогларнинг тадқиқот- 
лари шахсг® ташқи омилларнинг (хоҳ салбий, хоҳ ижобий) таъси- 
ри боланинг уларга муносабати, боғлиқлигини кўрсатади. Бола 
фаолиятини уюштиришгина эмас, балки тарбияланувчин^нг бу 
фаолиятга нисбатан қалбида пайдо бўлаётган муносабатинб, тур- 
ли кеч^нмаларни қандай англашни баҳолашни, ҳис қилишни анг- 
лаш и эътиборга моликдир. Улардан ўзи учун нималарни мақсад 
қилиб олаётганлигини билиши зарур. Буларнинг барчаси турли
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кишилар билан алоқа қилиш, жамоадаги муносабатлар жараёни- 
да мураккаблашиб боради.
Тарбия жараёни ўқувчининг онгинигина эмас, балки ҳис-туй- 
ғуларини ҳам ўстириб бориши, унда жамиятиинг шахсга қўяди- 
ган ахлоқий талабларига мувофиқ келадиган хулқий малака ва 
одатларни ҳосил қилиши лозим. Бунга эришиш учун ўқувчининг 
онгига, ҳиссиётига ва иродасига таъсир этиб борилади. А гар бу- 
ларнинг бирортаси эътибордан четда қолса, мақсадга эришиш 
қийинлашади. Тарбия жараёнига ўқитувчи раҳбарлик қилади, 
ўқувчилар фаолиятини белгилайди, уларни ижтимоий жараёнда 
ипггирок этишлари учун шарт-шароит яратади.
Ижтимоий жараёнда фаол иштирок этиш орқали ўқувчилар- 
нинг мустақиллиги, ижодий ташаббускорлиги ортиб боради. Фа- 
олият ўқувчилар жамоаси манфаати ва истаги асосида уюпггирил- 
са, бу жараёнда боланинг тенгдошлари ва ўз-ўзини англаш жара- 
ёни тезлашади, бола ўз хулқи, хатти-ҳаракати учун жамоа олдида 
ж авобгарликни сезиш га эриш гач ижрочи эмас, балки умумий 
ишнинг фаол қатнашчиси бўлиб қолади.
Тарбияни самарали йўлга қўйиш учун унинг ҳаракатлантирув- 
чи кучини-тарбия жараёнининг манбаини яхши билиш ва ҳисобга 
олиш муҳимдир.
Бир сўз билан айтгацда тарбия жараёни-ҳар бир инсоннинг ҳаёт- 
да яшаши (умимий фаолияг, таълим, тарбия) жараёнида ортгирган 
сабоқлари ва интеллектуал салоҳиятларининг ижобий кўникмаси- 
ни ўзида шакллантириш ва ўзгаларга бериш жараёнидир. Тарбия 
жараёнида ички ва ташқи қарама-қаршиликлар мавжуд бўлиб, у 
бевосита тарбияланганлик даражасига боғлиқ бўлади. Тарбияда 
ўқувчиларнинг тарбияланганлик даражасини ҳам ҳисобга олиш 
керак бўлади. Бу жиҳат унутилса, қарама-қаршиликлар кучаяди.
Тарбияланганлик - миллий урф-одатларимиз, қадриятларимиз- 
га эътиқод билан риоя қиладиган, ноқонуний ишлардан ўзини тия 
оладиган, ўз хатги-ҳаракатлари билан ўзгалар нафратини қўзғамай- 
диган хулқ-атвордир.
Фаолият жараёнида ҳосил бўлган малака ва одатлар ахлоқ меъ- 
ёрларига риоя қилишни енгиллаштиради.
Демак, тарбиячи бола шахсининг тез ривожланадиган даври - 
ўқувчилик йилларида унинг онгига турли-туман фаолият (ўқиш,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

меҳнат, ўйин, спорт, бадиий ҳаваскорлик) ёрдами билан махсус 
таъсир этиши мумкин.
Тарбия яхлит ж араёнда амалга оширилади, унинг таркибий 
қисмлари ҳам айни бир вақтда, фаолиятнинг бирор тури асосида 
амалга оширилади.
Умумий педагогик жараёнда тарбия муҳим ўрин тутади. Шахс- 
ни шакллантириш бошқарув, назорат тавсифига эга бўлиб, бу бо- 
рада белгиланган вазифалар тасодифий ҳаракатлар орқали эмас, 
балки олдиндан белгиланган ва пухта ўйланган режалар асосида 
ҳал этилиб бориладн. Тарбия жараённда унинг мақсади, шакли, 
истеъдодлари, шахснинг ўзини-ўзи тарбиялаш ва қайта тарбия- 
лаш жиҳатлари муҳнм ўрин тутади. Тарбия мазмуни ижтимоий 
тузум буюртмаси асосида белгиланиб, унинг амалга ошиши учун 
маълум шарт-шароитларнинг мавжудлиги талаб этилади. Ушбу 
ғоялар яхлит тарзда қуйидагича акс этади (3-шакл).
3-ш агл
Тарбия ж араёнининг жамият тараққиётидаги роли ниҳоятда 
беқиёсдир. И нсонни тарбиялаш , уни билим олиш га, м еҳнат 
қилишга ундаш ва бу хатги-ҳаракатни секнн-аста кўникмага ай- 
лантириб бориш лозим. Инсонни муш оҳада қилиш қобилияти- 
ни тарбиялаш, ақлни пешлаш демакдир. Ақл онгни сақлайди. Онг 
эса моддий ва маънавий манбага айланади. Ш у тариқа инсон се- 
кин-аста такомиллаш иб, комилликка эришиб боради. Аммо бу- 
нинг учун тарбиячи ва тарбияланувчидан узоқ давом этадиган 
масъулият, шарафли м еҳнат ва қунт, иродани талаб этади. Бу- 
нинг учун болаларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олиш зарур.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

М аънавий, инсоний сифатларнинг ш аклланишида оиладаги, ат- 
рофдаги, жамиятдаги муҳит ва болаларга бўлган муносабат му- 
ҳим роль ўйнайди.
Аниқ бир мақсадга қаратилган тарбиянинг самарадорл иги тар- 
биячининг қандай методдан фойдаланишига боғлиқ.
М етод - юнонча атама эканлигини ва у айнан нимагадир йўл, 
усул орқали мақсадга эришиш йўлини билдириши бизга маълум. 
М етод, яъни усул ахборотни узатиш ва қабул қилиш характерига 
қараб:
1. Сўз орқали ифодалаш усули.
2. Кўргазмалилик усули.
3. Амалий намуна усули.
4. Рағбатлантириш ва жазо усулига бўлинади.